Η εξηγητική και πολιτική σημασία της Ανθρωπολογίας

Του Κ. ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΥ*

Πώς να αλλάξουμε την πορεία της ανθρώπινης κοινωνίας, έτσι τιτλοφορούν οι Graeber και Wengrow ένα κοινό τους άρθρο, με την προσθήκη ως υπότιτλο: Τουλάχιστον το κομμάτι της που έχει ήδη συμβεί. (1) Υπονοείται εδώ μια διαλεκτική μεταξύ του περιεχομένου του υπότιτλου και αυτού του τίτλου, μεταξύ δηλαδή των όσων έχουν συμβεί και των όσων θα συμβούν, ή καλύτερα, μεταξύ του όπως έχουν συμβεί και του πώς θα συμβούν; Η κοινή πρακτική μπορεί να μας διαφωτίσει: όλοι γνωρίζουν πως ο έλεγχος του παρελθόντος αποτελεί βασικό μέλημα όσων επιθυμούν την (ανα)κατεύθυνση, συντηρητική ή ριζοσπαστική, του μέλλοντος. Αυτή η διαπίστωση είναι τόσο κοινότοπη που η επίκλησή της έχει χάσει την όποια αξία, πολιτική ή εξηγητική. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι η πρακτική δεν διατηρεί τη ριζική σημασία της, την πολιτική όπως και να ʼχει. Και, την εξηγητική; Η εξηγητική ξαναζωντανεύει ερεθιστικά όταν η ιστορία, που έχει ήδη συμβεί, συμβαίνει ακόμη, όταν μπορούμε να την παρατηρήσουμε εν τω γίγνεσθαι. Αυτό είναι από μόνο του συναρπαστικό, έχει όμως και τεράστια πολιτική σημασία. Διότι, για κάποιον λόγο, ο άνθρωπος πάντοτε επιθυμούσε να γνωρίζει τι μπορεί να κάνει αναλογιζόμενος τι έκανε ή τι κάνει ακόμη, για να μπορεί να θέλει να κάνει κάτι. Η Ανθρωπολογία ήταν εγγενώς συναρπαστική διότι άνοιγε τα παράθυρά μας σε αυλές όπου η ιστορία, το τι κάναμε, διαδραματιζόταν ζωντανά σε πραγματικό χρόνο.

Εξ αρχής, λοιπόν, το ένα μας μάτι ήταν στραμμένο στις εξηγητικές δυνατότητες που υποσχόταν η επιστήμη της Ανθρωπολογίας και το άλλο μας μάτι στις συνέπειές τους για την πολιτική και κοινωνική οργάνωση των κοινωνιών μας. Ο Graeber είναι ένας ανθρωπολόγος που έχει εντάξει και προγραμματικά τη δεύτερη ματιά στην ανθρωπολογία του: «[Η Ανθρωπολογία] έχει μια σχεδόν άπειρη ικανότητα να δημιουργεί νέες πολιτικές προοπτικές - προοπτικές που είναι, στην καλύτερη μορφή τους, ριζοσπαστικές, με την έννοια ότι εμβαθύνουν στις ίδιες τις ρίζες των μορφών εξουσίας και κυριαρχίας» (2). Αυτό, παρεμπιπτόντως, δεν είναι κάτι καινούργιο: ήδη στις απαρχές της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας ο Ρουσό την ειρωνευόταν ότι αυτή «δεν ταξιδεύει»! Οτι μιλά, δηλαδή, για τον άνθρωπο κανονιστικά δίχως να λαμβάνει υπόψη της όλους τους διαθέσιμους ανθρώπους.

Ο Graeber αφήνει ένα διακριτικό, ή όχι και τόσο, σχόλιο για τη μεθοδολογική αγονία της φιλοσοφίας, επʼ ευκαιρία όταν παρατηρεί για τον Αγκάμπεν: «Εάν περιοριζόμασταν, όπως κάνει ο Αγκάμπεν, αποκλειστικά σε λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα, θα προβαίναμε κι εμείς σε μια τέτοιου είδους επιχειρηματολογία. Προσπάθησα [απεναντίας] να αναπτύξω μια πιο λεπτή κοινωνικά προσέγγιση». (3) Ο Graeber, λοιπόν, επιχειρεί μια επαναδιαπραγμάτευση κάποιων από τις πλέον κεντρικές έννοιες της κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας -ιεραρχία, κατανάλωση, φετιχισμός, τρόποι παραγωγής, αξία- μεταχειριζόμενος τα εργαλεία που του προσφέρει η ανθρωπολογική έρευνα και θεωρία, αλλά και η κοινωνική ιστορία και θεωρία. Η ανάλυση είναι πυκνή και τα περιεχόμενά της ξεφεύγουν προς διάφορες κατευθύνσεις, όπως και οι παρατηρήσεις και τα συμπεράσματά της. Η ίδια, άλλωστε, η βαρύτητα των εννοιών που εξετάζονται το επιτρέπουν αυτό. Στο πρώτο δοκίμιο, ας αναφερθούμε ενδεικτικά, ο Graeber ασχολείται με την ιεραρχία, αγαπημένο και προνομιακό θέμα της ανθρωπολογικής θεωρίας - όπως ο ίδιος λέει, «οι ακρατικές κοινωνίες ήταν τα γνώριμα λημέρια των ανθρωπολόγων»!

Στην ανάλυσή του ο Graeber πηδά από τις θεωρίες του Βέμπερ, του Ελίας και του Μπερκ στις ανθρωπολογικές θεωρίες περί του αστεϊσμού, από το καρναβάλι και τις γιορτές της Πρωτομαγιάς στη θέση της νεολαίας στις ιεραρχικές σχέσεις και τη θεωρία του Ντιμόν για τον ατομικισμό. Το βασικό ερώτημα του δοκιμίου είναι χαρακτηριστικό του προγράμματος του Graeber: «Ποιες από τις ιδιότητες που συνήθως συμπεριλαμβάνουμε στην έννοια της ιεραρχίας αποτελούν αναπόδραστα χαρακτηριστικά του κοινωνικού βίου των ανθρώπων και ποιες μπορούν να αποδειχθούν επουσιώδεις»; (4) Στο δοκίμιο για τις σχέσεις παραγωγής το επιχείρημα είναι οριακά παράτολμο: να δειχθεί ότι μια ερμηνεία, μέσω της ανάλυσης των τρόπων παραγωγής, που δεν φυσικοποιεί τον καπιταλισμό θα μπορούσε να τον δει ως συνέχεια της δουλοκτησίας - και όχι το αντίθετο, όπως έτεινε να συμβαίνει. Ενδιαμέσως υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες ιδέες σχετικά με μια πιο εύλογη και αποδοτική μεταχείριση της μαρξικής ανάλυσης των τρόπων παραγωγής αλλά και για τον επαναπροσδιορισμό ενός «γνήσιου υλισμού».

Οπως είπαμε, όμως, η Ανθρωπολογία είναι πολλαπλά χρήσιμη, και εξηγητικά και πολιτικά. Οι μεθοδολογικές εξελίξεις εντός της μπορούν να έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη θεωρητική παραγωγή, ή για κάποιες από τις κυρίαρχες θεωρητικές παραδόσεις, και στα καθ' ημάς: «Είναι λίγο ανησυχητικό να παρατηρεί κανείς πως, τα τελευταία χρόνια, η Ανθρωπολογία έχει [...] αποκτήσει τη συνήθεια να εισάγει λέξεις-κλισέ από την ηπειρωτική θεωρητική παράδοση: τη βιοεξουσία, την κυβερνητικότητα, το σώμα, ή κάποιο τεχνικό όρο που δανείστηκε από τον Χάιντεγκερ ή τον Ντελέζ. Δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει αυτό στη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του κλάδου»! (5)

David Graeber

Στις απαρχές του σύγχρονου αδιεξόδου.

Σκέψεις για την ιεραρχία, την κατανάλωση, τον φετιχισμό, την αξία, τους τρόπους παραγωγής.

Μτφρ.: Ισ. Στανιμεράκη

Επιμ.: Κ. Πάπαρη, Σπ. Κουρούκλης.

Εκδόσεις: Στάσει Εκπίπτοντες

Αθήνα, 2019

Σελ. 332

*Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

1. D, Graeber & D. Wengrow, «How to Change the Course of Human History, (at Least the Part thats Already Happened), Eurozine, https://www.eurozine.com/change-course-human-history/.

2. Στην έκδοση που παρουσιάζουμε, σ. 15.

3. Στο ίδιο, σ. 124. Από την άλλη βεβαίως, ούτε ο ίδιος αποφεύγει εντελώς έναν ανθρωπολογικό «πατριωτισμό»: «Αν αξίζει να θέσουμε τα ερωτήματα [της ικανότητας για τη δημιουργία νέων θεσμών και κοινωνικών σχέσεων], τότε η Ανθρωπολογία είναι ο μόνος αρμόδιος κλάδος να το κάνει - εφόσον, άλλωστε, η συντριπτική πλειονότητα της πραγματικής, ιστορικής κοινωνικής δημιουργικότητας έχει, δυστυχώς ή ευτυχώς, υπαχθεί στον δικό μας επιστημονικό κλάδο», στο ίδιο, σ. 192.

4. Στο ίδιο, σ. 9.

5. Στο ίδιο, σ. 15.