Regisseur Spike Lee: ‘Zwarte mensen worden nog altijd als beesten doodgeschoten’

George Floyds dood in Minneapolis zou hem normaal op de barricades krijgen, maar corona houdt Spike Lee thuis.  Zoomen wil hij wel, over zijn nieuwe Netflix-film Da 5 Bloods waarin de door Lee ­gehate Donald Trump een grote rol speelt.

Het is vreemd, zoomen met Spike Lee. Hij is ver weg, zit in een doos in een doos op je computerscherm, en toch lijkt hij op ware grootte.

Misschien komt het door zijn uiterlijk – de baseballpet en de bril –, misschien door de manier waarop hij je aankijkt. Lee staart al meer dan dertig jaar recht in de camera. Denk aan zijn bekendste personages – Mars Blackmon in de film She’s Gotta Have It uit 1986, de reeks Nike-spotjes met Michael Jordan, Mookie in Do the Right Thing uit 1989 – en ze gaan altijd rechtstreeks de confrontatie met je aan. Het is de pose die Lee het liefst aanneemt: onbevreesd, in your face, frontaal. En het werkt. Zelfs in een haperend videogesprek blijft de man zichzelf.

Lee zit sinds maart vast in zijn huis in Manhattan. Een groot deel van New York City ging toen in lockdown vanwege het coronavirus. Zijn enige regelmatige contact met de buitenwereld heeft hij via zijn fiets – een cadeau, oranje-blauw geverfd vanwege zijn liefde voor de basketbalploeg New York Knicks – waarmee hij elke ochtend in zijn eentje zo’n 8 kilometer afmaalt, mondkapje en helm op. ’s Avonds eet hij met zijn vrouw Tonya en de twee kinderen, Satchel en Jackson, rond het moment waarop de buren beginnen te roepen en op potten en pannen te timmeren om de geteisterde gezondheidswerkers in de stad een hart onder de riem te steken.

Als 63-jarige Afro-Amerikaanse man behoort Lee tot een belangrijke risicogroep. Is hij bang? “Wees maar gerust dat ik bang ben”, zegt hij, gezeten op een bank onder een enorme affiche van The Jackie Robinson Story, een biografische film uit 1950 over de eerste zwarte honkballer in de Major League. “Daarom blijf ik met mijn zwarte kont ook in huis!”

Lee bevindt zich op een vreemd en bijzonder punt in zijn carrière. Al bijna vier decennia en meer dan dertig films lang probeert hij in het reine te komen met de scherpe en brutale wendingen van de geschiedenis. En dat doet hij nu, te midden van een wereldwijde catastrofe, op een moment dat zijn nieuwe film Da 5 Bloods, over de Vietnamoorlog, uitkomt, opnieuw – ouder, meer beschouwend, en even onverzadigbaar als altijd.

“De ochtend nadat ik de Oscar gekregen had, stapte ik op een vliegtuig naar Thailand”, zegt hij. In dat land vonden de opnamen van Da 5 Bloods plaats, die op 12 juni in première gaat op Netflix. Vrouw Tonya nam het beeldje in zijn plaats mee naar huis – de eerste competitie-Oscar die hij won, in de categorie beste scenario-adaptatie voor BlacKkKlansman (2018) –, waar het nu in de bibliotheek prijkt naast de ere-Oscar die hij in 2015 ontving. “Voor mij was het gewoon weer naar het werk.”

Geen Cannes

De laatste tijd denkt Lee vaker dan gewoonlijk na over het verleden, piekerend over zijn vroege triomfen en zijn pijnlijke mislukkingen. In de begindagen van de pandemie gaf Lee zelf het scenario voor een droomproject uit dat er nooit van is gekomen: zijn eigen biopic over Robinson, waarin naar hij hoopte Denzel Washington de hoofdrol zou spelen. “Als alles stilvalt, heb je plotseling veel tijd om na te denken”, zegt hij. “Die film niet gemaakt krijgen, was een van mijn grootste ontgoochelingen.”

Wat Lee alvast niet doet, is zich zorgen maken over een ‘terugkeer naar de normaliteit’. En er is veel waarnaar hij kan terugkeren. Da 5 Bloods zou in de bioscopen spelen, als er bioscopen waren om de film in te spelen. The Yankees, zijn favoriete baseballteam, komen al zeker tot juli niet in actie. En het filmfestival van Cannes, waar hij zijn carrière lanceerde en waar hij als eerste zwarte mens ooit de jury zou voorzitten, is afgelast. Lee zal nu in 2021 juryvoorzitter zijn.

Het is niet moeilijk je voor te stellen dat de jongere Lee, een kerel die met zowat alles en iedereen in de clinch ging, tot de Academy of Motion Picture Arts and Sciences toe, het behoorlijk op zijn heupen zou krijgen door de onderbrekingen. Maar de ernst van de pandemie plaatst alles wel in het juiste perspectief.

“Ik zit niet constant te hopen op dit of dat”, zegt hij. “Mensen gaan dood, verliezen hun geliefden. Dus ik dank God dat ik nog leef, en bekijk de dingen dag per dag.”

Hij beseft goed dat veel mensen niet de luxe hebben zich af te schermen zoals hij dat doet. Een ruime meerderheid van zijn films speelt zich af in het arbeidersmilieu dat hij kent van zijn jeugd in Brooklyn. Hij heeft er altijd een punt van gemaakt dat de personages die hij opvoert – pizzakoeriers, leerkrachten, kapsters van kleur – evenveel empathie en respect verdienen als alle anderen. En hij ziet hoe ze hun leven op het spel zetten om andere mensen te redden.

“De mensen die het vuile werk opknappen – de kruideniers, de nachtwinkeluitbaters – kunnen het zich niet permitteren thuis te blijven. Elke dag brengen ze hun leven in gevaar, gewoon door naar het werk te gaan. Ik hoop dat zij die op die mensen hebben neergekeken en die niets van hen moesten hebben, anders gaan denken, want dit zijn de lui die de boel draaiende houden.”

Terug naar Vietnam

Als hulde aan de essentiële werkers van New York maakte Lee de korte film New York, New York, die deze maand bij CNN in première ging. De film, opgehangen aan het iconische liedje van Sinatra, beslaat een maand in New York en zoomt in op de griezelig verlaten pleisterplekken in de stad. Hij eindigt wel op een optimistische noot: medisch personeel in beschermende kledij arriveert als een soort cavalerie bij het ziekenhuis.

“Er gaan prachtige verhalen over deze tijd gemaakt worden – romans, muziek, documentaires, gedichten, films, tv-series”, zegt hij. “Hopelijk vertellen de mensen de waarheid. Er zijn echte helden genoeg. Gewoon de waarheid vertellen zal al beklijvend zijn.”

Even duidelijk als wie de helden van dit verhaal zijn, is volgens Lee wie de schurk is. De regisseur, al sinds de jaren 80 een uitgesproken tegenstander van Donald Trump, had het over “het zielige gebrek aan leiderschap” van de president. Vooral diens breed veroordeelde publieke mijmeringen over krankzinnige remedies tegen het virus moesten het ontgelden. “Mensen wijsmaken dat ze ultraviolet licht moeten gebruiken? Bleekwater drinken?”, grinnikt Lee. Hij draait met de ogen, alsof hij het nog altijd niet kan vatten. “Mensen zullen naar het ziekenhuis gaan omdat ze die onzin geloven”, zegt hij.

Trump speelt een belangrijke rol in Da 5 Bloods, een actie-avonturenverhaal over vier zwarte veteranen die meer dan 40 jaar na de oorlog naar Vietnam terugkeren. Een centraal personage, Paul (rol van Delroy Lindo, die in veel Lee-films meespeelde), is een gezworen Trump-aanhanger en loopt in het grootste deel van de film rond met een rood ‘Make America Great Again’-petje.

Het zal sommigen misschien verbazen dat Paul zo openlijk de president steunt, maar het is allesbehalve nieuw voor Lee om complexe zwarte personages te portretteren zonder ze te veroordelen. Exitpeilingen toonden aan dat een grote meerderheid van de zwarte kiezers in 2016 op Hillary Clinton stemde bij de presidentsverkiezingen, maar 13 procent van de zwarte mannen steunde wel degelijk Trump.

“Ik heb van mijn moeder al op jonge leeftijd geleerd dat zwarte mensen geen monolithische groep zijn”, zegt Lee. “Om het verhaal dramatisch te maken, zei ik: wat zou het meest extreme zijn dat we met een van de personages kunnen doen?”

“Voor mij was dat aanvankelijk een probleem”, zegt Delroy Lindo, die stelt dat Trump “zowat het tegendeel is van alles waarin ik geloof”. “Ik probeerde het Spike uit het hoofd te praten. ‘Kunnen we er niet gewoon een conservatief van maken?’ Maar ik denk wel degelijk dat sommige zwarte mensen heel misnoegd zijn, vanwege heel reële achterstelling, en dat ze best willen geloven dat iemand als Trump hen kan helpen.”

De vier veteranen in de film – gespeeld door Lindo, Clarke Peters, Isiah Whitlock Jr. en Norm Lewis – noemen elkaar liefkozend ‘bloods’, wat hun tegenhangers in het echte leven ook deden tijdens de oorlog. In een verhaal dat hulde brengt aan The Treasure of the Sierra Madre (1948), The Bridge on the River Kwai (1957) en Apocalypse Now (1979) bestaat de missie van de ‘bloods’ erin het lichaam van hun vorige commandoleider, Stormin’ Norman (Chadwick Boseman), te repatriëren, dat niet toevallig dicht bij een geheime schat begraven ligt.

Het drama dat zich vervolgens ontvouwt – onder de mannen en tussen hun hedendaagse Vietnamese rivalen – is een moderne parabel over de blijvende nefaste gevolgen van oorlog en de valse beloften van het Amerikaanse individualisme.

“Wij allemaal, en de mensheid als geheel, moeten leren om verder te denken dan onszelf”, zegt Lee. “Als de pandemie ons iets getoond heeft, is het wel dat we elkaar moeten ondersteunen. We kunnen niet teruggaan naar wat we deden voor C., voor corona, en die grote ongelijkheden tussen rijk en arm.”

Ontmenselijkt

Lee, die in 1957 als oudste van zes kinderen geboren werd in Atlanta, groeide op met nieuwsberichten op de televisie over de Vietnamoorlog. De momenten die hem het meest bijblijven zijn herinneringen aan zijn helden die het conflict veroordelen, zoals Martin Luther King Jr. en Muhammad Ali, die zijn wereldtitel bij de zwaargewichten in het boksen moest inleveren omdat hij niet bij het leger wilde gaan.

De vervaging tussen waar de geschiedenis eindigt en het verhaal begint, is typisch Lee. BlacKkKlansman eindigde met beelden van het racistische geweld in Charlottesville, Virginia, in 2017, waarbij de gefictionaliseerde gruwel overvloeide in feitelijke gruwel. Lee hanteerde een vergelijkbare techniek in het begin van Malcolm X uit 1992, waarbij de stem van een opruiende Denzel Washington, als het personage X, bovenop beelden van het politiegeweld tegen Rodney King gemonteerd was.

“Wat bij hem altijd terugkomt, is het idee dat het verleden niet gewoon het verleden is, maar dat het verbonden is met het heden”, zegt Kevin ­Willmott, die meeschreef aan zowel BlacKkKlansman als Da 5 Bloods. “Ik denk dat hij vindt dat ons land beschadigd werd door films die de geschiedenis geweld aandoen en dat wij, en met name minderheden, de verantwoordelijkheid hebben om de waarheid te vertellen zoals wij die zien.”

Lee’s eerste confrontatie met de kracht van film om de geschiedenis gestalte te geven, dateert van zijn studentenjaren aan New York University in de jaren 80. Toen hij er het filmprogramma volgde (hij is ondertussen professor aan de school), was Lee verbijsterd door wat hij beschrijft als de sympathiserende portrettering door zijn lesgevers van The Birth of a Nation (1915), een episch drama waarin regisseur D.W. Griffith een blank-supremacistische kijk op de Amerikaanse Burgeroorlog schetste. De film wordt beschouwd als de allereerste langspeelfilm. The Answer, een film die hij als student maakte over een zwarte scenarist die The Birth of a Nation moet herwerken, was een scherpe kritiek op Griffith. Het is een gevoeligheid die alle films die hij sindsdien maakte kenmerkt.

“Romans, films, tv, allemaal worden ze gestuurd richting een foute voorstelling van de feiten: de mythische witte held”, zegt Lee. “Kijk naar de films die John Ford met John Wayne maakte: ze ontmenselijken de native Americans als wilden, dieren, monsters. Hetzelfde geldt voor zwarte mensen, vrouwen, homoseksuele mensen – we zijn allemaal ontmenselijkt geweest.”

Met Da 5 Bloods zag Lee een kans om een aspect van de zwarte ervaring van Vietnam te verkennen dat nooit eerder vertoond was in de cinema, ook al zijn er veel klassiekers over de oorlog gemaakt. Het originele scenario, getiteld The Last Tour en geschreven door Danny Bilson en Paul De Meo, handelde over witte soldaten. Lee en Willmott begonnen het in 2017 te herschrijven, toen de originele regisseur, Oliver Stone, er naar verluidt de brui aan gegeven had.

De twee waren vooral geïnteresseerd in de psychologie van zwarte soldaten die in het buitenland vochten voor vrijheden die hen in hun eigen land ontzegd werden – een onderwerp dat Lee al behandeld had in Miracle at St. Anna (2008), een episch drama over de Tweede Wereldoorlog.

Geen 100 miljoen

In Da 5 Bloods zien we hoe die logische ongerijmdheid herhaald wordt, en de vijf zwarte soldaten – die deel uitmaakten van een disproportioneel grote groep Afro-Amerikanen die vochten tijdens de Vietnamoorlog – terugblikken op hun leven en de schade proberen in te schatten. “Ze hadden alleen elkaar, en daaruit ontstond ware eendracht en kameraadschap”, zegt Willmott.

Lee voegde ook flashbacks toe, onder meer van Stormin’ Norman die een speech afsteekt over Crispus Attucks, een zwarte man die het eerste dodelijke Amerikaanse slachtoffer werd tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog. Een andere flashback, geïnspireerd door ware verhalen verteld door zwarte veteranen, toont het moment waarop de ‘bloods’ vernemen dat Martin Luther King Jr. vermoord is. “De zwarte soldaten waren woedend”, zegt Lee. “Ze stonden klaar om te schieten, en het was niet op de Vietcong.”

Opvallend is dat de acteurs, allemaal ouder dan 50, zichzelf spelen in de flashbacks, zonder leeftijdscorrigerende make-up of digitale effecten. Volgens info voor de pers was dat om aan te geven dat het om “levende herinneringen’ gaat, en dat “actuele dilemma’s en zelfs lichamelijke kwalen hun herinneringen aan de persoon die ze waren kleuren”.

Lee is wat pragmatischer over de keuze. “Ik kreeg geen 100 miljoen dollar om onze acteurs jonger te maken”, waarmee hij alludeert op het vermeende budget van 160 miljoen dollar dat Martin Scorsese vorig jaar kreeg om zijn personages in The Irishman, een Netflix-productie, een jonger uiterlijk te geven.

Netflix, dat geen budgetten vrijgeeft, produceerde ook twee seizoenen van Lee’s reeks gebaseerd op She Gotta Have It, en de regisseur was naar verluidt erg opgezet met de samenwerking. “Ik meen dat we erin geslaagd zijn van iets negatiefs iets positiefs te maken”, zegt Lee.

Da 5 Bloods, dat behalve beelden over anti-oorlogsprotest ook bijzonder gruwelijke documentaire beelden van de oorlog bevat, waaronder een ijzingwekkende foto van het Bloedbad van My Lai, bewijst nog maar eens hoe boos Lee kan zijn op zijn land. Dat bleek onlangs opnieuw, nadat vorig maand beelden van de moord op Ahmaud Arbery vrijgegeven werden.

“Het is 2020, en zwarte en bruine mensen worden nog altijd als beesten doodgeschoten”, zegt Lee met stemverheffing. “Vertel me eens: in welke wereld kunnen twee broers met een handpistool en een geweer een witte jogger met een pick-uptruck volgen, hem vermoorden, waarna het twee maanden duurt voor ze gearresteerd worden?”

Maar woede is een complexe emotie. En die van Lee, zoals meestal het geval is, kun je misschien nog het best begrijpen als de uiting van een dieperliggend gevoel, dat minder vaak met de grensverleggende filmmaker geassocieerd wordt: hartenpijn.

Lee haalt het voorbeeld van Attucks aan, die de confrontatie met Britse soldaten aanging bij het Boston Massacre, en denkt hardop na over de definitie van patriotisme. “We hebben altijd geloofd in de belofte van wat dit land kon zijn; we zijn heel patriottistisch”, zeg hij. “Maar ik vind dat patriotisme betekent dat je de waarheid laat primeren op macht. Het is patriottisch om over het onrecht in dit land te spreken. Dán pas ben je een Amerikaanse patriot.”

Da 5 Bloods van Spike Lee, vanaf 12 juni te zien op Netflix.