De wereld na corona

Filosoof René ten Bos: ‘Terug naar ‘normaal’ is een gevaarlijke illusie’

Gaat de mens op de oude voet verder, al is het op 1,5 meter afstand, dan zal er weer een pandemie komen, zegt filosoof René ten Bos. „Het milieu is net zo belangrijk als volksgezondheid. De V én de M in RIVM.”

Interview

‘Never waste a good crisis’, zo luidt het adagium. Daarom maakt NRC een serie interviews ‘De wereld na corona’ over de vraag: hoe kan de coronacrisis worden aangewend om de samenleving te veranderen? De interviews zijn niet bedoeld om de toekomst te voorspellen, maar om denkrichtingen te bieden over hervormingen van (onder andere) de landbouw, globalisering, democratie, voedsel, kunst, technologie en toerisme.

Wat te denken van de ecologische catastrofe genaamd ‘de mensheid’? Met die vraag houdt hoogleraar filosofie en voormalig Denker des Vaderlands René ten Bos (60) zich al jaren bezig. Vorig jaar, vóór de uitbraak van Covid-19, publiceerde hij Extinctie, een boek over het uitsterven van soorten en de mens. Als Denker des Vaderlands gaf hij honderden lezingen en reisde scholen af om met leerlingen te filosoferen over het voortbestaan van de planeet. Dat leverde soms grappige situaties op. Tijdens een filosofiequiz met kinderen van groep 8 stelde hij de vraag: wat is het verschil tussen dier en mens? „Het beste antwoord kwam van een jongetje van een jaar of tien”, vertelt hij aan de telefoon vanuit zijn woonplaats Nijmegen. „Hij zei: ‘De mens is de enige soort waarvan het wijfjesexemplaar een bh draagt.’ Filosofisch gezien is dit niet juist – het is geen kenmerk, eerder een toevalligheid dat een deel van de mensheid een bh draagt – maar Ten Bos vond het een uitstekend antwoord. „Hij won de quiz.”

Ook discussieerde hij met leerlingen over hun ‘ideale planeet’. Het is een kwestie waar de filosoof, zeker sinds de uitbraak van het coronavirus, zelf ook antwoord op probeert te geven. „Ik zie de aarde als een plek waar mensen blijven denken over de toekomst. Mensen zijn anticiperende wezens, we kunnen niet leven zonder toekomstperspectief, moeten ‘het mogelijke’ kunnen bedenken. Dat is van groot belang. Zeker nu.”

Want wanneer een overheid maatregelen treft zonder enige vorm van perspectief, gaat het mis, zegt Ten Bos. „De intelligente lockdown is een poging om mensen hoop te blijven geven. Maar voor jongeren blijft het heel moeilijk. Ik merk het aan mijn studenten tijdens Zoom-colleges. Het festivalseizoen wordt hun door de neus geboord, ze kunnen niet uit, niets bijverdienen, ze raken extra inkomsten kwijt, kunnen hun huur niet meer betalen. Kortom, het leven is niet leuk voor ze.”

Hij verwacht dan ook dat de jeugd, ondanks de versoepelde maatregelen, „de kont tegen de krib” zal gooien. „Het virus raakt jongeren nauwelijks: weinigen van hen worden ziek. En er zit een grens aan hun morele betrokkenheid. Als opa en oma iets overkomt, oei, dat kan niet. Maar als het andere ouderen raakt, is er minder begrip.”

Wat dat betreft heeft premier Rutte gelijk, zegt Ten Bos, wanneer hij spreekt over een „duivels dilemma”. Vrijheid en gezondheid zijn waarden die we in het Westen hoog houden, maar ze zijn onverenigbaar. „Volgens de Duitse filosoof Kant kent de menselijke waardigheid geen prijs. Het leven van een tachtigjarige is evenveel waard als dat van een twintiger. Vanuit die gedachte reageert de overheid op de huidige situatie.” Onze vrijheid wordt nu opgeofferd aan de volksgezondheid, meent hij. „Maar hoe lang gaan we dat volhouden?”

Welke voorstelling maakt u zich bij de anderhalvemetersamenleving?

„We gaan een nare periode tegemoet, zeker als het gaat om intimiteit. De mens heeft niet alleen een toekomst nodig, maar ook troost. We kunnen alleen maar goed functioneren als we worden aangeraakt en gestreeld. Bovendien is de huid van groot belang voor ons immuunsysteem: hij beschermt ons tegen ongewenste invloeden van buiten. Voor de meeste mensen wordt het samenleven op afstand dus een probleem.”

Niet voor niets duikt nu steeds het woord ‘huidhonger’ op?

„Dat klinkt wat kannibalistisch, maar inderdaad, hoe lang kan een mens niet worden aangeraakt? Het leidt nu al tot dramatische situaties: ouderen die hun kleinkinderen niet mogen aanraken. Mensen die op afstand van elkaar in het café moeten gaan zitten. Is dat ‘het nieuwe normaal’? Ik geloof er niet in. We zijn wezens die aangeraakt moeten worden. Als dat niet kan, is dat abnormaal. Zeg nou zelf, wat is een mens zonder bruine kroeg?”

De gemiddelde leeftijd van iemand die aan Covid-19 overlijdt, is rond de tachtig. Ten Bos vraagt zich in dat licht af of de lockdownmaatregelen te rechtvaardigen zijn. „Oftewel: moet je het perspectief van jongeren zo inperken om die oudere laag van de bevolking te beschermen? Je kunt het zeker niet drie jaar volhouden, dat leidt tot een strijd tussen de generaties.”

Om een antwoord te formuleren op dit soort kwesties is Ten Bos de afgelopen weken in het huisje van zijn vrouw op Schiermonnikoog begonnen aan een nieuw boek met als werktitel De coronastorm. Hoe een virus ons verstand wegvaagde – hij denkt dat het uitkomt in de herfst. „Ik heb het opgezet als een dictionnaire. In 1764 publiceerde Voltaire een woordenboek waarin hij filosofische kennis op een beknopte manier toegankelijk wilde maken.” Iets soortgelijks ambieert hij met dit corona-woordenboek. „Van ‘Angst’ tot ‘Zoönose’, alle thema’s komen aan bod. Ik zie het als een aanzet die wetenschappers, filosofen en leken verder kunnen uitbouwen.”

Vooral het onderwerp zoönose – ziekte die van dier op mens kan worden overgebracht – fascineert hem. Al in 2012 waarschuwde de Amerikaanse schrijver David Quammen dat een nieuw coronavirus zich via een wetmarkt – markt waar levende en dode dieren worden verhandeld – in China zou verspreiden. „Hij heeft ons voortdurend gewaarschuwd voor de uitbraak van een pandemie. Als we hem moeten geloven, zijn we in Nederland met de Q-koorts al langs de rand van de afgrond gegaan. Dat was een bacil, nu hebben we een virus. En dit virus valt qua besmettelijkheid nog wel mee, het kan erger, dit is slechts een virus vóór het virus.”

Wat kunnen we doen om dit tegen te gaan?

„Willen we dit soort pandemieën voorkomen, dan zullen we onze leefsystemen drastisch moeten herzien en onze voedselketens – waarin mens en dier zijn gescheiden – veranderen. Nu stellen we de mens bovenaan het ecosysteem. Met desastreuze gevolgen: wij zijn de oorzaak van het stijgen van de zeespiegel, de klimaatopwarming, van het uitsterven van soorten en, mogelijk, van onszelf. Het kappen van regenwouden stelt ons bloot aan allerlei virussen en denk maar niet dat je die eventjes weghakt. Ze vormen een uiterst subtiele bedreiging. Onze intensieve veeteelt veroorzaakt bij ons immuniteitszwakte. Wat gaan we dus doen?”

Nou?

„Het ‘nieuwe normaal’ van premier Rutte gaat in ieder geval niet werken. Dan is het slechts wachten op de volgende pandemie. Als we nu anderhalve meter afstand tot elkaar houden, maar ondertussen op de oude voet doorgaan, krijgen we straks een nieuw virus, mogelijk met een nog grotere besmettingsgraad en hogere mortaliteit. Teruggaan naar ‘normaal’ is een gevaarlijke illusie. Het is tijd voor een nieuwe aanpak. De hele agricultuursector moet op de schop. We moeten tot het inzicht komen dat volksgezondheid en milieu bij elkaar horen.”

Hoe bedoelt u dat?

„Kijk hoe wij reageren op het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Ten tijde van de stikstofcrisis, toen het om de ‘M’ van ‘milieu’ ging, geloofden mensen niet wat het RIVM zei. Nu het om de ‘V’ gaat, is de geloofwaardigheid van het instituut een stuk groter. Politici hangen ineens aan de lippen van Jaap van Dissel. Dat komt omdat we de ‘V’ veel belangrijker vinden dan de ‘M’. Maar is dat terecht?

„Het RIVM zou duidelijk moeten maken dat de ‘V’ en ‘M’ bij elkaar horen. Het gaat om ecologisch bewustzijn. Covid-19 is niet zomaar de wereld ingekomen. Het hangt samen met ecologie, dat wil zeggen: met de ‘M’. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat vervuilde lucht de kans om te sterven aan Covid-19 vergroot. En dat het virus samenhangt met de wijze waarop we dieren houden en slachten.”

Wat moeten we dus gaan doen?

„Bij een volgende epidemie zullen we preventief moeten handelen. Geld, dat we besteden om de volksgezondheid op peil te houden, gaat nu ten koste van potjes die we voor het milieu hebben gereserveerd. Als je die twee mee samenvoegt, kun je een beter preventief beleid ontwikkelen.”

Welke maatregelen zouden we nog meer moeten treffen?

„Verander het management binnen de ziekenhuizen. De coronacrisis heeft aangetoond dat ons gezondheidssysteem het aantal besmette patiënten niet aankan. Waarom niet? Dat heeft te maken met het type management dat in de ziekenhuizen wordt gevoerd. Organisaties en bedrijven zijn in de afgelopen decennia massaal op dieet gegaan: een vorm van lean management die we hebben afgekeken van de Japanse auto-industrie. Het idee is: je produceert pas een auto op het moment dat de klant ernaar vraagt. Zo heb je dus nauwelijks een voorraad nodig. Je kunt dit ‘POT’-management noemen: precies-op-tijd. Zo speel je flexibel in op de behoefte van de cliënt. Alle sores rondom bedden op de IC, beademingsapparatuur en mondkapjes, vinden hun oorzaak in dit logistiek minimalisme.”

Waarom doen we dit?

„Dat heeft te maken met de simpele gedachte dat de kosten van de gezondheidszorg altijd omlaag moeten. Een leeg bed kost geld, dat haal je pas tevoorschijn op het moment dat de klant erom vraagt. Nederland staat al jaren onderin het lijstje van Europese landen als het gaat om de hoeveelheid IC-bedden. Er wordt al langer gewaarschuwd voor de ondercapaciteit, als het gaat om piekbelastingen. Nu zien we de gevolgen van dit beleid. Want had de overheid aan het begin van de pandemie zulke strenge lockdown-maatregelen moeten treffen, als er genoeg IC-bedden waren geweest?”

Meer De wereld na Corona
Het toerisme is ziek. Het moet echt anders Meer afleveringen
De wereld na Corona
Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 30 mei 2020
Een versie van dit artikel verscheen ook in nrc.next van 30 mei 2020