قتل‌های ناموسی، فقه و قانون در حقوق ایران؛ چرا پدران قاتل قصاص نمی‌شوند؟
قتل «رومینا اشرفی»، دختر ۱۴ ساله گیلانی بدست پدرش، در طول چند ساعت به ترند فارسی شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد. انتشار این خبر هولناک، واکنش وسیع کاربران را در حوزه‌های مختلف از جمله اجتماعی، مردسالاری و قوانین مربوط به قصاص و اعدام، در پی داشت.
مجازات اعدام در ایران و جهان چگونه است؟
مجازات اعدام در ۱۷۰ کشور جهان متوقف شده ولی دست‌کم در ۳۰ کشور جهان مجازات مرگ فرد خاطی تحت عناوینی مثل قصاص یا اعدام همچنان برقرار است. بیشتر اعدام‌های ثبت شده در کشورهای عربستان سعودی، عراق، پاکستان و ایران صورت گرفته است. چین از این قاعده مستثنی است چون آمار اعدام‌ها در این کشور محرمانه است. فعالان حقوق بشری تخمین می‌زنند، هر سال چند هزار نفر در این کشور اعدام می‌شوند.
ایران از جمله کشورهایی است که مجازات مرگ به دلایل مختلفی در آن اجرا می‌شود. این مجازات نام‌های مختلفی از جمله قصاص یا اعدام دارد که هرکدام در جزییات اجرا و روند بخشش متهم تفاوت‌هایی با هم دارند.
اجرا و لغو مجازات اعدام در اروپا کش و قوس‌های فراوان داشته است. آخرین مورد اعدام در فرانسه در روز ۱۰ سپتامبر ۱۹۷۷ میلادی به ثبت رسید. مجازات اعدام اکنون در اروپا اجرا نمی‌شود. در آمریکا نیز برخی ایالت‌ها اجرای مجازات اعدام را ممنوع کرده‌اند.
اما درباره پیچیدگی‌های قانونی قصاص قاتل دختر نوجوان ایرانی و موارد مشابه آن با دو کارشناس گفت‌وگو کرده‌ایم. نعمت احمدی، حقوقدان از ایران، قتل‌های ناموسی را از نظر قوانین کیفری بررسی کرده است. مهدی خرم، دانشجوی دکترای تاریخ ادیان و محصل دوره آخر خارج فقه درباره ابعاد فقهی و شرعی این مساله گفت‌وگو کرده است.
چرا پدر رومینا قصاص نمی‌شود؟
پدر رومینا که این قتل را مرتکب شده، قصاص نمی‌شود. این البته تنها مورد از انواع قتل‌هایی نیست که قاعده قصاص در مورد آن اجرا نمی‌شود. نعمت احمدی دراین‌باره می‌گوید: «موضوع قصاص به ولی دم برمی‌گردد و اوست که باید در این باره تصمیم بگیرد. در مورد قتل‌های ناموسی مثل موردی که اخیرا رخ داده، پدر ولی دم و صاحب خون است. شما نمی‌توانید صاحب‌خون را در این مورد مقصر بدانید. این قاعده برگرفته از اسلام است.»
مهدی خرم دراین‌باره می‌گوید: «در قتل‌های ناموسی چند مورد مجازات «حد» متفاوت داریم. ریشه این مجازات به استدلال‌های ائمه و حکم صریح قرآن برمی‌گردد. در ۵ مذهب بزرگ اسلام یعنی حمبلی،شافعی،حنفی و مالکی و شیعه اثنی اشری در زمینه لزوم مجازات قصاص اتفاق‌نظر وجود دارد. هرچند در جزییات اجرا اختلافاتی هست.»
حذف قصاص فقط در مورد «پدر قاتل» صادق است؟
در مورد آن‌چه قتل‌های ناموسی خوانده می‌شود، یک استثناء دیگر هم وجود دارد که قاتل در صورت ارتکاب قتل، قصاص نمی‌شود. نعمت احمدی در این‌باره می‌گوید: «بنا به ماده ۶۳۰ قانون مجازات اسلامی، اگر مردی همسرش را در حال ارتکاب به زنا ببیند، در صورتی که هر دو را بکشد، از قصاص معاف می‌شود.»
به گفته وی، در قبل از انقلاب هم چنین قانونی وجود داشت: «بنا به ماده ۱۷۹ مجازات عمومی در زمان شاه، اگر پدر یا برادر هم در شرایط مشابه دست به قتل می‌زدند، از قصاص معاف بودند. بحث پدر و برادر بعد از انقلاب برداشته شد.»
مهدی خرم می‌گوید: «به غیر از پدر، پدربزرگ پدری نیز اگر فرزند یا نوه‌شان را به قتل برسانند، قصاص در موردشان اجرا نمی‌شود. والدین مادر در این باره استثنا هستند.»
به گفته وی، بنابر قواعد فقهی پنج نوع قتل قصاص ندارد: «قتل غیرمسلمان توسط مسلمان، قتل توسط فرد مجنون، قاضی و حاکم شرع از آن جمله است. در این موارد تعزیر همچنان برقرار است و قاتل باید دیه بدهد، حد (شلاق) هم بر او جاری می‌شود.»
چه مجازاتی در انتظار پدر رومینا خواهد بود؟
با حذف قصاص جنبه عمومی جرم اهمیت پیدا می‌کند و مجازات‌های مربوط به آن اجرا می‌شود. نعمت احمدی دراین‌باره می‌گوید: «ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی می‌گوید، اگر فرد مرتکب قتل عمد شده باشد اما به هر دلیلی فرد قصاص نشود، قاضی می‌تواند بابت جنبه عمومی جرم بین ۳ تا ۱۰ سال حبس برای او در نظر بگیرد.» این مساله به جنبه عمومی جرم مرتبط است.
آیا امکان تغییر این قانون وجود دارد؟
نعمت احمدی می‌گوید: «این قانون از قواعد فقهی آمده و تغییر آن نیاز به راهکار اجتهادی دارد و مجتهدان باید راهکاری برای آن در نظر بگیرند.»
آقای احمدی با بیان این که این قانون را از روال عادی نمی‌توان تغییر داد می‌افزاید: «اگر مجلس شورای اسلامی بخواهد راسا قانون جدیدی ارائه کند، به دلیل مغایرت با قواعد اسلامی در شورای نگهبان رد خواهد شد.»
مهدی خرم می‌گوید: «در میان فقها افرادی مثل علامه سیدحسن حیدری و علامه سیدجواد علوی بروجردی، نوه آیت‌الله بروجردی می‌گویند، باید قوانین را طبق شرایط جدید در نظر گرفت. آنها نگاه نسبتا متفاوتی به مسایل دارند و می‌گویند، مسائل زمان جدید با آن‌چه در زمان پیامبر بوده، متفاوت است، راه‌حل‌ها هم فرق می‌کند.»
به گفته وی، اگر جرم در زمان قحطی یا جنگ رخ بدهد و همراه با شکست مسلمین باشد، امکان تغییر قوانین وجود دارد. در این زمان، قوانین پایه درباره فرد خاطی اجرا می‌شود و سختگیری کمتر خواهد بود.
برای پسری که همراه رومینا بوده، چه مجازاتی در نظر گرفته می‌شود؟
نعمت احمدی می‌گوید: «در این مورد، برای آن پسر قرار منع تعقیب صادر شده است. چون پدر رومینا با عنوان فرار و آدم‌ربایی از او شکایت کرده و خود رومینا تاکید کرده بود که به دلخواه خودش همراه او رفته است. اگر با زور یا بر اثر اغفال این اتفاق افتاده بود، مورد آدم‌ربایی پیش می‌آمد و مساله‌اش تفاوت داشت.»
مهدی خرم اما می‌گوید: «ورود به عنف حد شلاق دارد. اما مساله‌ای است که باید ثابت شده باشد.»
مادر رومینا در دادخواهی چه نقشی خواهد داشت؟
نعمت احمدی می‌گوید: «در این زمینه صراحت قانونی داریم که، مادر در این زمینه نقشی ندارد و بعد از رفع قصاص، جنبه عمومی جرم جاری می‌شود.»
مهدی خرم در این باره می‌گوید: «از نظر فقهی مادر ولی‌دم محسوب نمی‌شود و نقش عاطفی دارد. شکایت او جنبه فقهی ندارد.» به گفته وی، حتی اگر فرزند کشته شود و پدر زنده نباشد، پدربزرگ پدری، عموی بزرگ یا برادر بزرگ مقتول ولی‌دم هستند. اگر اینها نباشند، پدربزرگ مادری، دایی مقتول یا در نهایت حاکم شرع ولی دم هستند.»