Η Γερμανία εντείνει την έρευνα για τα κλεμμένα

Δύσκολα θα βρεθεί σημαντικό μουσείο στη Γερμανία σήμερα που να μην ασχολείται ερευνητικά με τον εντοπισμό των έργων τέχνης που είχαν κατασχέσει οι ναζί. «Η χρηματοδότηση για την έρευνα ανήλθε, από 1 εκατομμύριο ευρώ το 2008, σε 4,5 εκατομμύρια ευρώ το 2020», λέει εκπρόσωπος του Γερμανικού Ιδρύματος Απολεσθέντων Εργων Τέχνης (Deutsches Zentrum Kulturgutverluste), το οποίο ιδρύθηκε το 2015. «Τα πρόσφατα χρόνια, η ευαισθητοποίηση για το θέμα της κλοπής έργων τέχνης από τους ναζί έχει αυξηθεί πολύ, ιδίως σε μουσεία και βιβλιοθήκες».

Το Γερμανικό Ιδρυμα Απολεσθέντων Εργων Τέχνης είναι το κομβικό σημείο για όλα τα ζητήματα που αφορούν λεηλατηθέντα πολιτιστικά αγαθά από το 1933 έως το 1945. Επικεντρώνεται σε έργα τέχνης που κατασχέθηκαν από τους ναζί, κυρίως από σπίτια Εβραίων ιδιοκτητών. Το ίδρυμα υποστηρίζει τον εντοπισμό των χαμένων έργων μέσα από χρηματοδότηση ερευνών και παρέχει πληροφόρηση πάνω σε προηγούμενες έρευνες μέσα από την τράπεζα δεδομένων www.lostart.de, η οποία άρχισε να λειτουργεί από το 2000. Εκεί καταγράφονται τα πολιτιστικά αγαθά που κατασχέθηκαν από τη ναζιστική δικτατορία και στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου από τους Εβραίους κατόχους τους.

Αλλά η έρευνα διαρκώς ενισχύεται και επεκτείνει τους σκοπούς της. Μια γενναία χρηματοδότηση ύψους 2,87 εκατομμυρίων ευρώ αποδεσμεύτηκε στην αρχή του χρόνου για έρευνα προς εντοπισμό έργων που είχαν κατασχέσει οι ναζί. Ενας νέος κύκλος χρηματοδότησης θα εξεταστεί τον Ιούνιο. Αυτά τα χρήματα ενισχύουν την έρευνα σε μουσεία, αρχεία, βιβλιοθήκες και ιδιωτικά ιδρύματα και συμβάλλουν στην αποκατάσταση διεσπαρμένων συλλογών. Ετσι, το ίδρυμα μπορεί να συμβάλει στην αποζημίωση των θυμάτων για την αδικία την οποία υπέστησαν. Ξεχωριστή χρηματοδότηση αναμένεται επίσης στη διάρκεια του έτους για έρευνα προς εντοπισμό έργων και συλλογών με προέλευση κατεχόμενα από τους ναζί εδάφη.

«Αυτή την περίοδο δουλεύουμε πάνω σε μια νέα πλατφόρμα, που εγκαινιάστηκε τον Ιανουάριο 2020», εξηγεί εκπρόσωπος του ιδρύματος. «Σε αυτή την τράπεζα δεδομένων (www.proveana.de) παρουσιάζονται οι καρποί των ερευνών που χρηματοδοτήσαμε. Ο σκοπός είναι να υποστηρίζεται η έρευνα για την προέλευση των έργων τέχνης μέσα από τεκμηριωμένη ιστορική πληροφόρηση, ούτως ώστε να διευκολύνεται η εξιχνίαση ανεπίλυτων υποθέσεων».

Η Proveana αποτελείται από τέσσερις ερευνητικούς κλάδους: τα λεηλατηθέντα έργα τέχνης από τους ναζί, τα έργα τέχνης που μετακινήθηκαν λόγω πολέμου, τα έργα τέχνης που κατασχέθηκαν στη σοβιετική ζώνη και στην πρώην Ανατολική Γερμανία και τα έργα τέχνης και οι συλλογές με προέλευση κατεχόμενα από τους ναζί εδάφη. Η Proveana διαρκώς ανανεώνεται.

Το Γερμανικό Ιδρυμα Απολεσθέντων Εργων Τέχνης σχεδιάζει να οργανώσει στα τέλη του 2020 ένα συνέδριο με θέμα «Λεηλασία και διακίνηση έργων τέχνης στη διάρκεια της σοβιετικής κατοχής και στην Ανατολική Γερμανία». Επιπλέον, το ίδρυμα δρα ως σύμβουλος σε ιδιώτες και φορείς, μεσολαβεί με την προώθηση αιτημάτων σε ομοσπονδιακές, κρατικές και δημοτικές αρχές και οργανώνει δίκτυα με άλλα ινστιτούτα.

Η τράπεζα δεδομένων για τα χαμένα έργα τέχνης συλλέγει πληροφορίες για 171.000 αντικείμενα. Είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός, που δείχνει ότι η έρευνα θα είναι μακρά και όχι πάντα επιτυχής. «Οι πληροφορίες ποικίλουν από αναφορές προερχόμενες από μεμονωμένους ιδιώτες έως στοιχεία από ινστιτούτα», αναφέρεται από το ίδρυμα. «Η προέλευση της πληροφορίας οδηγεί σε διαφορετικά ερευνητικά εργαλεία. Η πληροφορία που παρέχεται από ένα μουσείο διαφέρει από την αντίστοιχη που φυλάσσεται ως οικογενειακή αφήγηση. Πολλές φορές λαμβάνουμε μαυρόασπρες φωτογραφίες από το εσωτερικό ενός σπιτιού όπου μπορεί κανείς να διακρίνει ένα έργο τέχνης, για το οποίο αυτή η φωτογραφία μπορεί να είναι η μόνη ένδειξη».

Καθίσταται σαφές πως για να εντοπίσεις ένα έργο πρέπει να ξέρεις τον καλλιτέχνη και τον τίτλο του έργου. Μετά, ερευνάς τους οριστικούς καταλόγους, διάφορες τράπεζες δεδομένων και, φυσικά, τους καταλόγους δημοπρασιών. Αν υπάρχει υπόνοια ότι ένα έργο βρίσκεται στην κατοχή ενός μουσείου, γίνεται έρευνα στα αρχεία του μουσείου. «Αναφέρω αυτά απλώς για να σας δώσω μια ιδέα της έρευνας, που πολλές φορές είναι ατελέσφορη», λέει ο εκπρόσωπος του ιδρύματος. «Οταν έχεις επιτυχία στον εντοπισμό, προχωρείς τότε στη διεκδίκηση».

Τα περισσότερα έργα τέχνης κατασχέθηκαν από τους ναζί στη διάρκεια του Γ΄ Ράιχ (1933-1945), αλλά από το 1939 και μετά πολλές κατασχέσεις έγιναν επίσης σε κατεχόμενα από τους ναζί εδάφη στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αφρική. Οι ερευνητές της Proveana δουλεύουν διεθνώς.

Από τη δεκαετία του ’90 και μετά έχει γίνει μεγάλη πρόοδος. Το 1994 ιδρύεται στη Βρέμη το πρώτο συντονιστικό γραφείο για την επιστροφή πολιτιστικών αγαθών. Το 1998, το γραφείο αυτό εγκαθίσταται στο Μαγδεμβούργο και εξελίσσεται σε εθνικό κέντρο για τη Γερμανία (από το 2001 λαμβάνει χρηματοδότηση). Το 1999, η γερμανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση, οι περιφερειακές κυβερνήσεις και οι τοπικές αρχές υιοθετούν μια κοινή διακήρυξη για τον εντοπισμό των έργων τέχνης που άρπαξαν οι ναζί κυρίως από εβραϊκά σπίτια. Το 2000 αρχίζει να λειτουργεί το www.lostart.de.

Το 2008 δημιουργείται συντονιστικό όργανο έρευνας στα ειδικά τμήματα των Κρατικών Μουσείων του Βερολίνου, κυρίως για τις ανάγκες χρηματοδότησης.

Το 2015 ιδρύεται το Γερμανικό Ιδρυμα Απολεσθέντων Εργων Τέχνης. Το 2018 το ίδρυμα επεκτείνει την έρευνά του στα κατεχόμενα από τους ναζί εδάφη. Είναι ένα θέμα παλιννόστησης των βασικών αξιών.