Ахаяа дахаhаар, абарга болоо
by Баяр ШИРАПОВ оршуулааНима-Цырен, Нима-Жаргал Нимаевууд
Буряадай түхэреэндэ жэлэй жараад шахуу томо, жаа хэмжээнэй мүрысөөнүүдэй боложо байдаг газарта Этигэлэй Хамбын нааданай илагшад онсо һууритай. Саашань шэнжэлхэдэ, илагшад соо хэды хүбүүд ябаха, нэгэтэ бэшэ илаһан. Харин бүри саашань һагшахада, үшөө нэгэ һонин онсо гаража ерэнэ - хоёр ондоо шэгнүүртэ илаһан. Иимэ хүн мүнөөдэрэй байдалаар ори ганса - алдарта бүхэшүүлэй, мэргэшүүлэй ууган тоонто Түгнын талаһаа гарбалтай Нима-Цырен Нимаев.
Эхэ эсэгын ашаар
Үргэн олон тамирта дуратайшуул аха дүү Нима-Жаргал, НимаЦырен Нимаевуудые һайн мэдэхэ байха. Хүдөөгэй хүбүүдэй нарин хүмүүжүүлгэтэй, онсо маягтайгаар барилдажа, олоной дура татаһан эдэ хоёр хүбүүд олон жэлдэ сүлөөтэ барилдаагаар солоо дуудуулжа ябаа. Нима-Жаргал ахань уласхоорондын хэмжээнэй спортын мастер юм. Бүхэдэлхэйн булан бүхэндэ шахуу буряад нэрэеэ нэрлүүлһэн. Холын Америкын Холбоото Штадуудташье хибэс дээрэ гараһан юм. Ууган хүбүүнэйнгээ хариин газарнуудаар хаба шадалаа туршажа, нэрэ солоёо дуудуулжа ябахадань, Хүсөөтэдөө Эрдэм-Баяр, Надежда Нимаевтан, эхэ эсэгэ хоёрынь, үргэһэ нойргүй зальбаран мүргэжэ, тулга болохол гэжэ оролдоо һаабза. Хүбүүгээ урилдаануудта ябуулхын тулада, адуу малаа һүни дунда гаргаад, Улаан-Үдэ руу зоридог бэлэй. Хожомынь ахаяа дахаад, одхон хүбүүниинь барилдаашанай бэлэн бэшэ замаар ябаа. Эдэ хоёр хүбүүдэй араһаань тулгалха, һургаал заабари үгэхэ, үргэхэ зон – эхэ эсэгэнь лэ ааб даа. Эхэ эсэгын аша туһа харюулашагүй... Мүнөө наһатай болобошье, найдамтай тулгань зандаа юм. Түгнынгөө талада адуу мал харюулжа, амтатайхан ашанараа харалсажа, Эрдэм-Баяр Цыбикович Надежда Будаевна хоёр ан-бун һуунал даа.
Этигэлэй Хамбын нааданай анхан байгуулагдахада, барилдаха шэгнүүрнүүд хоёр боложо хубаагдаһан: Этигэл Хамба ламын бунхан соогоо газар доро нюугдаад байһан жэлнүүдэй тоогойнь баримтаар 75 хүрэтэр ба 75-һаа дээшэ. Харин хожомынь ламанар Бандида Хамба лама Дашадоржо Этигэловэй бэеын жэн мэдэжэ - 63 кг, барилдаанда үшөө нэгэ шэгнүүр нэмээ. 2004-2007 онуудта хоёр шэгнүүр дотор Нима-Цырен Нимаев барилдажа байгаа. Тиимэ ушарһаа Нима-Цырен 2006 ондо 75 килограмм хүрэтэр шэгнүүртэ илаад, табан жэлэй удаа, 2011 ондо, 63 килограммай шэгнүүртэ абарга болоо.
Абаргын замаар - амжалтатайгаар
Нима-Цырен ухаа ороһон сагһаа сүлөөтэ барилдаагаар бэеэ һорижо ябаа. Буряад барилдаагаар хожомынь лэ бэеэ туршажа эхилһэн юм. Гол шалтагынь – һайн шангууд табигдажа захалаа бшуу. Түгнын талын Хүсөөтэ һууринай зоримгой хүбүүн бэеэ һорижо, буряад барилдаанай оньһо тайлбарилжа эхилээ бшуу. Бүһэ дээрэ барилдаха гээшэ өөрын онсо гуримтай. Энэ бүхымнай онсо шэнжэ хадаа шармайһан юумэндээ тон нягта хандаса, хамаг юумэнэй гүн руу орохоёо оролдолго юм. Һорилгонуудтаа, барилдаха маягтаа эрдэм шэнжэлхы гурим тааруулна, энээнииень ехэтэ хүндэлжэ, Хамба лама Дамба Аюшеев “манай эрдэмтэй абарга” гэжэ хандадаг.
Абарга болохо зам - хүн бүхэндэ өөрын. Нэгэ зариман хэды дахин добтолхо, хэды дахин бүдэрхэ, харин нүгөө зариман түрүүшын туршалгаһаа илаха. Энэмнай табисуур - үйлын үри гү? Али бэлдэлгын дүн гү? 2006 ондо 28-дахи хабараа угтаһан НимаЦыренэй бэеэ зэһэжэ, хамсыгаа шуужа орохо юумэн байгаа даа. Тэрэ үеэр Этигэлэй Хамбын нэрэмжэтэ нааданда долоодохи түхэлэй «Жигули» барюулагдажа байгаа. Тэрэ үе дурсахадаа, абаргамнай иимэ юумэ хөөрэнэ:
«Эгээл түрүүшын тон орёо шатын удаа барилдаанайнгаа оноо харахадаа, досоогоо илахаб гэһэн найдал түрөөгшэб. Адлихан шэгнүүртэ барилдажа байһан хүбүүдээ бүгэдыень сүлөөтөөр илаһан байгааб. Хүн бүхэнэй барилдаха маяг яһала һайн шэнжэлэнхэй - танил һэмби. Эгээн шанга тамиршан, Этигэлэй Хамбын түрүүшын наада илаһан Михаил Дамбиевтай үзүүр түрүүдэ тулалдаха жээрэб тудалдаа».
Иимэ эрмэлзэлтэй туршалсаан захалжа, Нима-Цырен торон тогтонгүй, нэгэ нэгээр нүхэдэйнгөө нюрга шоройдуулжа, суута баргажан бүхэ Дамбиев Михаилые гол тулалдаанда бүдэрүүлжэ, дэмжэхэеэ ерэһэн олон тоото нютагаархидаа баярлуулжа, авто-хүлэгэй түлхюур хармаандаа хэһэн юм.
“Эжыдээ хонходоод, түмэр хүлэг шүүгээб гэхэдэм, этигээгүй. Ахайдаа хонходоходом, баһа этигээгүй. Зүгөөр хадам абадаа хонходоходом, гансата этигээд, намайгаа амаршалжа ороо”, - гэжэ Нима-Цырен энеэбхилэн хөөрэнэ.
Абарга болоо гэжэ этигээгүй ахань дүү хүбүүнэйнгээ хуби заяанда горитойхон нүлөө үзүүлээ гээд дээрэ тэмдэглээ бэлэйбди. Сүлөөтөөр амжалтатай барилдаһан ахань ехэтэ жэшээ боложо, Олег Бастуевич Цыдыпов һоригшые шэлэжэ, дүүдээ тамирай танхимай үүдэ нээһэн юм.
Түрүүшынгээ мүрысөөндэ илаһан-болиһоноо мүнөө һананашьегүй. Һургуулиин танхим соо болоһон тэрэ түрүүшынгээ дабаанда тамираймни кедэ гуталай уялаал бү тайлдаһай гэжэ бүхы һанаан үнөөниинь зангидаад байгаа. Хожомоо мэдэхэдэнь, аха ангиин хүбүүн шүүһэн байшоо. Нима-Цырен урмаа хухарангүй, бэеэ һориһон зандаал ябаа. 2008 он болотор сүлөөтөөрөө барилдаа. Харин мүнөө Буряад Уласай эдиршүүлэй суглуулагдамал багай һоригшоор ажаллана.
Хоёрдохиёо Этигэлэй Хамбын нааданда туршахаяа ерэхэдээ, улам ехээр бэеэ зэһээ. Тамиршад баһал Нима-Цырендэл тусхайтаар бэлдээ. Абаргашуулай нюрга шоройдуулха гээшэ хүндэтэй даа. 2011 оной бүхы наадануудта шахуу манай нүхэр ябажа, доторой гүнзэгы шэнжэлгэ хээ, хэн яажа барилданаб, ямар мэхэдэ ямар дүрэ бэлдэнхэйб. Эрдэмтэ шэнжэлгэ ба түрэлхиин ухаан хоёр ганзага ниилэжэ, хоёрдохиёо Этигэлэй Хамба ламын нааданда солоёо дуудуулаа. Мүнөөшье буряад барилдаагаараа һонирхоһон зандаа юм. Ехэ наадануудые оройдоо алдадаггүй, хаа-яал албан хэрэгээр иишэ тиишээ ябаһан байжа, харангүй үлэһэн байдаг.
- Хамба лама Дамба Аюшеевэй горитой оролдолгоор буряад барилдаан хүгжэлтын иимэ ехэ шатада гараа. Нааданһаа нааданда манай лама санаартанай ойлгуулжа, олондо тараажа ябаһан гол бодол хадаа хүүгэд, томошуул яажа бэеэ абажа ябахаб, нютаг нугынгаа дасанай, уг яһанай, гэр бүлын хии мори дээгүүр үргэхэб гэһэн нарин бодол. Энэ орёо бэшэ гүн бодолыень хэдэн жэл болоһон хойно зүб ойлгожо захалааб гэжэ найданаб. Түрүүшынхиеэ би түмэр хүлэгтэй болохо гэжэ барилдааб. Харин хожомынь лэ нааданай удха үзүүрыень ойлгожо эхилээб, - гэжэ Нима-Цырен хөөрэнэ.
Барилдаанай удаа үлэжэ, Хамба ламатай харилсангаа, оройн сай уухадаа, Сагаалганай заншалта уулзалгануудта тайлбаринь элирээ бшуу.
P.S. Ивалгын дасанда Эрдэни-Хайбзан Галшиевай “Бэлигэй толи” тайлбари хэхэ үеэр Нима-Цырентэй ушараабди. «Зай, хэр ном байнаб», - гэжэ һонирхоходом, иигэжэ харюусаа: «Ехэ һонин. Би өөрынгөө жэшээ дээрэ тааруулаад туршанаб». Хамба ламын “эрдэмтэй абарга” гэһэн сэгнэлтэнь ехэл зүб байна даа.
Алла НАМСАРАЕВА, Ольга СОТНИКОВА
Эрдэм Цыренжаповай гэрэл зурагууд
ЭНЭ СЭДЭБЭЭР УНШАГТЫ: