Сэдьхэл хужарлуулма сэсэрлиг байгуулха
Найдан Чимбеев Улаан-Үдын түб гудамжада модо тарина
Һая болотор дэлгүүр ороод, иишээш хара, тиишээш хара – морхообһоо эхилээд, шасаргана хүрэтэр үнөөхил “Made in China” байгша бэлэй. Харин мүнөө өөһэдымнай хартаабха, үгэрсэ болон бусад газарай эдеэнэй харагдадаг болоһониинь ехэ һайшаалтай. Хитадайхидал мантагар томо бэшэшье һаа, амтатай, шэмэ шүүһэтэй ааб даа. Газар дээрэ гэр табиһан айл бүхэншье хартаабхаһаа гадуур үгэрсэ помидороо зада тарижа эхилэнхэй. Зүгөөр алим жэмэстэ модонуудые һуулгадаг ажахынуудшье, зоншье үсөөн зандаа. Сэсэрлигэй аша туһа тухай Ивалгын алим жэмэстэ модонуудай питомнигой хүтэлбэрилэгшэ Найдан Чимбеевтэй хөөрэлдэбэбди.
- Найдан Данзанович, Буряад орон өөрын алим жэмэсээр хэр хангагданхай гээшэб?
- Гүрэнэймнай нэгэ ажаһуугша эдеэ хоолдоо жэлдээ дунда зэргээр 70-80 килограмм алим жэмэс хэрэглэхэ ёһотой. Буряадуудшье хадаа ганса һү мяхан дээрэ ажамидаржа шадахагүйбди, заабол байгаалиин витаминууд хэрэгтэй. Дулаан уларилтай можо нютагуудта, илангаяа халуун оронуудта ургадаг элдэб янзын алим жэмэсүүд витаминуудаар баяншье байжа магад. Зүгөөр коронавирусһаа уламжалһан хизаарлалтын эрхэ байдал хараадаа абахада, өөһэдын сэсэрлигүүдые ургуулбал, лаб найдамтай гэжэ тобшолхоор.
Зүблэлтэ үедэ Буряадта аяар саяһаа дээшэ алим жэмэстэ модохонуудые таридаг станци гэжэ байгаа. Гүрэн зорюута мүнгэ шэглүүлжэ, уласаймнай олонхи аймагуудта ехэ-ехэ сэсэрлигүүд ургадаг һааб даа. Мүнөө энэ ажал һэргээхэ шухала. Тэрэшэлэн нёдондо Буряадай Хүдөө ажахын яаман зүблөө үнгэргэжэ, сэсэрлиг ургуулагшадые, илангаяа таряашадай ажахынуудые дэмжэхэ тухай мэдүүлээ. Жэшээнь, шэнээр сэсэрлиг байгуулхада, гаргашануудай хубинь тэхэрюулэн бусаагдаха юм. Мүнөө Сэлэнгэ аймаг энэ талаар яһала хүгжэжэ байнхай. Тэндэ үхэр нюдэ, забаан зэдэгэнэ, шасаргана ургуулна.
Модон гэрнүүдтэ ажаһуугшадайшье жэл бүхэндэ газаагаа хоёр-нэгээр алим жэмэстэ модонуудые тарижа байгаа һаань, һайн һэн. Полукультурка, ранет, сливэ, шасаргана, үхэр нюдэн витаминуудаар яһала баян ха юм. Юуб гэбэл, һүүлэй үедэ ойн түймэрнүүд олошоржо, хүн зон анханайхидаал дураараа алирһа, нэрһэ, хара нэрһэ түүхэ аргагүй болонхой – ой ошохонь хорюултай. Тиимэ һэн тулань газаагаа тариха хэрэгтэй. Шанар һайтай, элдэб муу-һайн холисогүй, амтатай, миинтэшье байха.
- Ивалгада алим жэмэстэ мододой питомник байгуулһаартнай 10 жэл үнгэрбэ. Ажал хэрэгүүдтнай хэр ябанаб? Талмайгаа үргэдхөө гүт?
- Талмаймнай тэрэл зандаа – 2 гектар. Юуб гэбэл, мүнөө улас дотор Сэлэнгэ, Тарбагатай, Баргажан аймагуудта 5-6 ажахы иимэ шэглэлээр хүдэлнэ. Хажуугаарнь үмсэдөө модохонуудые ургуулжа худалдадаг зон бии. Тиимэһээ бидэ һайнаар лэ наймаан болодог ургамалнуудые тарихаяа оролдонобди. Хэмжээниинь баһал дэлгүүрэй эрилтэһээ дулдыдана.
Даб дээрээ манай питомнигто 2 гектар газар яһала хүрэдэг юм. Дунда зэргээр 25 мянган модохонуудые ургуулнабди. Тэдэнэймнай 60 хубинь – шэмэг һайхан (акаци, сирень, сибирскэ яблони гэхэ мэтэ), 40 хубинь – алим жэмэстэ (сливэ, абрикос, жимолость, забаан зэдэгэнэ, үхэр нюдэн болон бусад). Булта манай уларилда тааруулагданхай.
Алим жэмэстэ модонуудые ехэнхидээ Улаан-Үдын ажаһуугшад худалдажа абадаг. Мүнөө модон гэрнүүд нилээд олошоронхой ха юм. Шэмэг һайханай модонууднай ниислэл хотодо олоор баригдажа байһан һургуули болон хүүгэдэй сэсэрлигүүдые, мүн хотын гудамжануудые шэмэглэдэг. Бидэ мүнөө 3 мянган алим жэмэстэ болон 10 мянган шахуу шэмэг һайхан модонуудые худалдаад байнабди. Тиигэһээр ажалаймнай хаһа дүүрэхэнь. Хабартаа хүдэлжэ эхилээд, май соо модохонуудаа худалдаад, тэрээгээрээ ерэхэ хабар болотор амидардагбди.
- Үрмэдэһэ халаахайда дарагдашоод байнхаар, сэсэрлиг таряашань дээрэ гэжэ булта ойлгохын ехээр ойлгонобди. Зүгөөр наймаанайнгаа хэмжээгээр харахадатнай, байдал ямаршуу гээшэб?
- Һүүлэй үедэ хүн зон алим жэмэстэ ургамалнуудые яһала таридаг боложо байна. Иимэ модод амтатай витаминаар хангахаһаа гадна агаар сэбэрлэдэг, хото хорёо шэмэглэдэг ха юм. Жэшээнь, ранет, полукультурка, груша ямар гоёор сэсэглэдэг гээшэб! Хангалтама һайхан үнэртэйшье. Илангаяа бороогой һүүлээр дүүрэн сээжээрээ амилхаар.
- Амилха гэхэһээ байтагай Улаан-Үдэдэ уляангир ехэ олон. Зун бүхэндэ үнөөхи хашартай хөөбэринь ниидэжэ, олон зониие зобоодог. Тэдэниие гансата бэшэ, харин жаа-жааханаар тайраад, орондонь ондоо модонуудые тарихаар бэшэ юм гү?
- Уляангиртнай тон һайнаар агаар сэбэрлэдэг, түргэн ургадаг, ехэ харууһагүй модон гээшэл. Тиимэһээ 50-яад онуудаар бүхы гүрэн соомнай зорюута тарижа эхилһэн юм. Мүнөө сагта Улаан-Үдэдэ хахад сая шахуу авто-унаа тоологдоно. Иимэ эрхэ байдалда эдэ модонуудаа тайража хаяжархёо һаа, юугээрээ амилхабибди? Гэбэшье, эрдэмтэд хөөбэригүй уляангирнуудай янзануудые зохёонхой. Тэдээн сооһоонь мүнгэлиг уляангир тарихада болохо. Хэрбээ манай питомнигто даабари үгөөд, 30 хубиин хэмжээнэй уридшалһан түлбэри хээ һаань, ургуулха байгаабди.
- Найдан Данзанович, шасарганын сэсэрлиг байгуулха хүсэлтэй һэнта. Амта шэмтэгүй, ганса хими дээрэ ургуулһан шасарганые аяар Хитадһаа асаржа байнхаар өөһэдөө тариха хэрэгтэй гэжэ хэлсэдэг.
- 70-аад онуудаар Сэлэнгэ аймагай “Облепиховый” совхоздо хүдэлһэмби. Тэрэ үедэ нилээд ехэ дэбисхэр дээрэ шасаргана ургагша һэн. Тиигээд лэ шасарганын сэсэрлиг байгуулдаг һаа гэжэ һанаа хүм. Зүгөөр манай питомнигой худагуудай уһан сэсэрлигтэ хүрэхэгүй. Гадна шасарганыетнай түүхэнь тиимэшье бэлэн бэшэ. Энэ ушарһаа хүсэлөө бэелүүлээдүй байнаб.
Сэлэнгэ аймагай Темник һууринда анханай “Облепиховый” совхозой дэбисхэр дээрэл сэсэрлиг байгуулбал тааруу гэжэ һанагдана. Тэндэхи зон шасаргана ургуулжашье шадаха, жэмэсыень түүхэдээшье һурамхи байха.
- Буряад орон өөрыгөө алим жэмэсээр хангаба, баян ургасаяа буйлуулан болбосоруулха үйлэдбэринүүдшье олошорбо гэебди. Теэд ондоо тээхи, тэрэ тоодо үнөөхи Хитадһаа асарагдаһан хямда эдеэ хоолтой тэмсэжэ шадаха гү? Юуб гэхэдэ, ехэнхи зон Үнэгэтэйн һайн консервэнүүдые, “Бурятмяспромой” суута тушёнко гү, али Онохойн сэбэр тоһо үнэтэйрхөөд, ондоо тээхи муу-һайн мэхэ эдеэ шэлэдэг.
- Үнэхөөрөөшье, асаруул эдеэн манайхиһаа холо хямда байхаяа һанадаг. Шалтагаануудайнь нэгэн – амта, үнгэ, үнэр оруулдаг хэмэл зүйлнүүд холигдодог. Алим жэмэсүүдыешье абаад харабал, түргэн томо болохынь, эдеэшэхынь тула элдэб янзын бодосуудые хэрэглэнэ. Холисотой эдеэн бага гаргашатай хадаа сэнгыньшье доогуур байна ха юм. Тиигээд лэ ехэнхи зон мүнгэндэ ходо хашуулдаг ушарһаа хямдыень шэлэнэ. Даб дээрээ ажаһуугшаднай шанар тухай бодохо аргагүй, гэдэһээл садхаагаа һаань болоо.
Юундэ наһатай зон зүблэлтэ үедэ үйлэдбэрилэгдэдэг байһан эдеэ хоол магтадаг бэ? Бүхы юумэн ГОСТ-оор хэгдэдэг, гүрэнэй шанар хиналгын гурим шанга байгаа ха юм. Үйлэдбэрилэгшэд хэдэн дабхар шалгалта гарадаг һэн. Тиимэ эрхэ байдалда мэхэ юумэ хэхын аргагүй. Хээшье һаа, тэрэ дороо тушаалһаа хиидэхэ зэргэтэй. Харин мүнөө ондоо гурим. Гадна Роспотреб-хиналта гансаараа үрдинэгүй.
- Һайн даа, Найдан Данзанович. Ажалдатнай амжалта хүсэнэбди.
Гэрэл зураг facebook.com/ Найдан Чимбеев