Мал ажалнай - манай үндэhэн

«Буряад» хонин

Арад бүхэн ажаһуудаг газар дайдадаа таараһан заншалта ажалтай, өөрын тусгаар эдеэ хоолтой гэжэ мэдэнэбди. Тиимэһээ бүхы зүрхэ сэдьхэлээрээ үндэһэн ажалаа, заншалта эдеэ хоолоо хүндэлдэг. Жэшээнь, ород арад талха таряагаа магтадаг, «хилээмэнэй» архи нэрэдэг. Газар элдэдэг ажалаа нангин гэжэ тоолодог. Хилээмэндэ гамгүйгөөр хандаа һаа, ехэ нүгэл гэхэ. Харин грузин яһатан виноградаараа суутай, тэрээгээрээ хэгдэһэн хоол, нэрэгдэһэн архи хүндэлдэг. «Сэрэгшын аба» гэжэ фильм гү, али Булат Окуджавын «Грузинай дуун» соо энэ баримта ехэ эли тодоор харуулагдана. Тиихэдэ буряад зон һүнэй ба мяханай эдеэ хоол, тогооной архи ехэ сэгнэдэг. Малшад хадаа эгээл хүндэтэй хүнүүд болоно. Элинсэгүүднай малай бүхы юумэ хэрэглэдэг байгаа. Бэлшээриин мал ажахын гол үндэһэн болохо газарай хүрьһэ һандаргахада, тусгаар ехэ нүгэл гэжэ тоолодог бэлэй.

Дэлхэйн бүхы арадууд ажаһуудаг түрэл нютагаа, газар уһаяа гамнадаг, хүндэлдэг. Харин буряадууд яадагбибди? Ородуудые һажаажа, үгэдэнь орожо, өөрынгөө заншалта ажал хэрэгээ, ёһо заншалаа ба өөрынгөө эдеэ хоолоо дууһан алдажа байнабди. 1990-ээд онһоо эхилжэ, аралжаа наймаанай харилсаанай тогтохотой сасуу Буряадта ба Агын Буряадай тойрогто заншалта бэлшээриин мал һэргээгдэжэ эхилээ. Тиин Буряадта «Бүүбэй» ба «Бурятская», Агада «Агинская» гэһэн үүлтэрэй хонид бии болоо. 1956 ондо зохёогдоһон Үбэр Байгалай нарин нооһото үүлтэрэй хонинһоо бэшэ, нютагай ондоо ямаршье үүлтэр урид үгы байһан юм.

Үбгэ эсэгэнэрэймнай бии болгоһон үүлтэртэ малнуудые, үүлтэр гэжэ, Ородой, удаань Зүблэлтэ гүрэнэй засаг зургаан тоолодоггүй байгаа. Шэнэхээнэй буряадуудай һайгаар үндэһэн буряад хониной «Бүүбэй» гэжэ үүлтэр бии болоо.

«Бүүбэй» 

Патентын үнэмшэлгэдэ хүртэгшэд: РАН-ай Сибириин таһагай Байгаали ашаглалгын Байгалай хүреэлэн, хүдөө ажахын «Баян Гол» нэгэдэл, хубиин үйлэдбэрилэгшэ «Биликтуев М.Ж.», таряашанай «Эржэн» ажахы. Нютагай буряад хонид дээрэ үндэһэлэн, олон жэлэй туршада илган шэнжэлэлгын хүдэлмэри хэһэнэй ашаар энэ үүлтэр бии болгогдоо. Тиигэжэ 2008 ондо Гүрэнэй реестртэ оруулагдаа. Оригинаторай мэдээгээр, үрэ гарасын шэглэл: мяханай, шэрүүн нооһоной, арһа хүдэһөөрнь дэгэл оёмоор түхэлэй хонин. Толгойнь туранхай, нарижанхай, ехэ морхогор хамартай, эбэртэйшье. Шэхэнүүдынь һанжанхай. Сээжэ бэень сэхэ буланта (тэбхэлжэн) дүрсэтэй. Үргэн нюргатай. Бүхы нооһониинь: хөөбэриһөө, нооһонһоо, забһарай үһэнһөө, һорьмойһоо ба хуурай үһэнһөө бүридэнхэй, гэзэгэтэһэн байгуулгатай. Сээжэ бэеынь гол үнгэнь сагаан, тархи, хүзүүн, хүлнүүдынь хара, хүрин, шаргал. Нооһониинь сагаан, ондоо үнгэ баһа дайралдадаг, үдхэн, богони, томо сахаригаар буржыһан ба ялалзан алдаһан. Тархинь, хүлнүүдынь богонихон - ялалзан алдаһан үһэтэй. Һүүлынь богони, намар тээшээ таргалхадаа, ехэ өөхэн сугларжа, пүлсэгэр томо улхандал адли болодог. Хүлнүүдынь утанууд аад, шүрбэһэлиг нарииханууд, хатуу, бүхэ туруутайнууд. Хонид бүхэриг хэлбэри түхэлөөрөө илгардаг. Үдэсөөрөө 100 эхэ хонинһоо 108-115 хурьган гарадаг. Эхын мэдэрэл ехэ һайнаар хүгжэнхэй. Хусын дунда зэргын амиды шэгнүүрынь 77,24 килограмм, эхэ хонинойхинь – 53,83 килограмм болодог. Түхэреэн жэлдэ бэлшээриин байдалтай.

«Агын» хонид

«Агын» 

Патентын үнэмшэлгэдэ хүртэгшэд – Дулдаргын «Родина» колхоз, Зүүн Сибириин мал эмшэлгын НИИ-гэй ГНУ, Ага тойрогой гүрэнэй үүлтэртэ малай албан. Шэрүүн нооһотой үүлтэр. Үбэр Байгалай нарин нооһото, Казахска, Каргалинска шэрүүн бэшэ нооһотой ба Кучугуровска шэрүүн нооһотой үүлтэрнүүдэй хонидые орёохон, бэрхэтэй шэнэдхэн ниилүүлгын онол аргаар бии болгогдоо. Хэрэглэлгын шэглэл – мяханай ба нооһоной. 2007 ондо Гүрэнэй реестртэ оруулагдаа. Оригинаторай мэдээгээр, хонид томо, бүхэ хэлбэритэй, түргэн эдеэшэдэг. Яһан бэень бүхэ, һайн хүгжэнхэй. Хонид эбэргүйнүүд. Хоншоорынь морхогоршог. Шэхэнүүдынь ехэнүүд аад, һанжанхай. Арһанайнь үнгэ сагаан. Сарбуугай ба хүлэйнь харайдаг үенүүд хүрэтэр нооһон урганхай. Сайбар боро үнгэтэй богонихон үһөөр хоншоор, шэхэнүүд ба хүлнүүдынь хушагданхай. Бэе дээрэхи нооһониинь гэзэгэтэһэн байгуулгатай. Эхэ хонидойнь амиды шэгнүүр 50 килограммһаа дээшэ юм. Хайшалагдаһан нооһониинь угаагданхай һэбэрдэһээрээ 1,4-1,6 кг, һэбэрдэһэнэйнгээ утаар 13-16 см болоно. Сэбэр шэнжэтэй, үнэгүй мяха абахын тула тус үүлтэр хэрэглэгдэнэ. Сэмбын, трикотажна ба хибэс эд бараануудые үйлэдбэрилхын тула нооһониинь хэрэглэгдэнэ. Арһаниинь һайн, физико-механическа шанар шэнжээр эдлэхээр. Тиигэжэ дэгэлнүүдые оёлгодо хэрэглэжэ болоно. 

«Буряад» 

Патентын үнэмшэлгэдэ хүртэгшэд – хизаарлагдамал харюусалгатай «Сутайское» ажахы, Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ СПК. Шэрүүн нооһото үүлтэр. Мяханай ба дэгэлэй шэглэлтэй. Буряад түхэлэй Үбэр Байгалай нарин нооһото үүлтэрэй эхэ хонидые казах, байдраг ба кучугур үүлтэрэй хусануудаар ниилүүлжэ, орёохон, бэрхэтэй онол аргаар бии болгогдоо. 2006 ондо Гүрэнэй реестртэ оруулагдаа. Оригинаторай мэдээгээр, томо хонид. Бүхэ хэлбэритэй. Сээжэ бэень түхэреэбтэр. Дунда хэмтэй толгойтой, туранхай, бага морхогоршог. Дунда хэмжүүрэй хүзүүтэй. Үбсүүниинь үргэн. Мундаа, нюрган ба матаргайнь үргэн, тэгшэ. Дунда хэмжүүрэй хүлнүүдтэй, шанга, бүхэ туруутай, эбэртэй. Һүүлынь богонихон, тарган, шаантаг мэтэ түхэлтэй, харайдаг үе тээшээ нарин үзүүртэй болоно. Арһанайнь үнгэ сагаан. Сагаан үһөөр хушагдадаг. Нюдэн дээгүүрнь арһанайнь нооһон толгойень хаана. Хусанууд ба эхэ хонидынь эбэргүйнүүд. Хусынь дунда зэргын шэгнүүр – 76 кг, эхэ хонинойнь – 52,5 кг. Манай нютаг хизаарта хонидой 4 үүлтэр бии болоо: 1956 ондо Үбэр Байгалай нарин нооһото, 2006 ондо – «Бурятская», 2007 ондо – «Агинская», 2008 ондо – «Бүүбэй». Мүнөө дээрээ Ородой Холбоото Уласта бүхыдөө хониной 8 шэнэ үүлтэр бии болоод байна, эдэнэйнь хоёрынь - Буряад Уласта байгуулагдаа. Энэ хадаа нютагай малшадай, мэргэжэлтэдэй, эрдэмтэдэй ехэ туйлалта, амжалта болоно. 

Манай нютаг хизаарта хонидой 4 үүлтэр бии болоо: 1956 ондо Үбэр Байгалай нарин нооһото, 2006 ондо – «Бурятская», 2007 ондо – «Агинская», 2008 ондо – «Бүүбэй». Мүнөө дээрээ Ородой Холбоото Уласта бүхыдөө хониной 8 шэнэ үүлтэр бии болоод байна, эдэнэйнь хоёрынь - Буряад Уласта байгуулагдаа. Энэ хадаа нютагай малшадай, мэргэжэлтэдэй, эрдэмтэдэй ехэ туйлалта, амжалта болоно.