Οι μέρες ενός Στωικού στην καραντίνα

WILLIAM B. IRVINE
Οδηγός για την καλή ζωή
μτφρ. Αντωνία Γουναροπούλου
επίμετρο: Χαρίδημος Τσούκας
εκδ. Ικαρος, 2020, σελ. 416

Αν μου ζητούσατε, όσο διαρκούσε η καραντίνα, να σας προτείνω ένα βιβλίο που θα μπορούσε να κάνει τον αναγκαστικό εγκλεισμό σας πιο υποφερτό και σας παρέπεμπα σ’ ένα δοκίμιο που κυκλοφόρησε λίγες μόνο μέρες πριν από τη σταδιακή παύση των κοινωνικών κι εμπορικών δραστηριοτήτων, με τίτλο «Οδηγός για την καλή ζωή», θα σκεφτόσασταν ότι πιθανώς η μοναξιά έχει επηρεάσει την κρίση μου. Μπορώ μάλιστα να εικάσω μερικές από τις σκέψεις σας: «Είναι ώρα να μιλάμε για την καλή ζωή; Θα αστειεύεσαι. Εδώ μετράμε τις ώρες και τις μέρες, ώσπου να φτάσει η ώρα να αρθούν τα περιοριστικά μέτρα, να πάμε στα αγαπημένα μας μέρη, κι εσύ μας προτείνεις οδηγό για το ευ ζην;». Αν πρόσθετα και τον υπότιτλο του βιβλίου που μιλά για την «αρχαία τέχνη της στωικής χαράς» τότε σίγουρα πολλοί από εσάς θα είχατε ήδη εξοργιστεί. Το θράσος μου, να προτείνω έναν οδηγό για τη χαρά, μέσα στο ζοφερό κλίμα της πανδημίας, θα ήταν όντως μεγάλο. Καλά, δεν βλέπω τον πόνο που έρχεται από την οικονομική θύελλα η οποία θα ξεσπάσει την επόμενη μέρα; Την απόγνωση που θα συνοδεύσει την απώλεια θέσεων εργασίας αλλά κι ανθρώπινων ζωών; Τη νέα πολιτική και οικονομική κατάσταση που θα προκύψει, και τον μεγαλύτερο έλεγχο των μαζών; Μήπως όμως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι;

Το βιβλίο του Ουίλιαμ Ιρβάιν, καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Wright State, στο Ντέιτον του Οχάιο, είναι ίσως ένα από τα πολλά άξια πράγματα που θα μπορούσε να προτείνει κάποιος στο καθεστώς της καραντίνας, γιατί όπως κοινότοπα αλλά ορθά λέγεται, ακριβώς αυτές οι στιγμές είναι μια σπάνια ευκαιρία ενδοσκόπησης και επαναξιολόγησης της πορείας μας μέσα σε αυτό το χάος που ονομάζεται ζωή. Μια πρωτόγνωρη για όλους, ακραία συνθήκη, είναι ίσως η καλύτερη ευκαιρία, για να δούμε τη ζωή με νέα γυαλιά. Κατ’ αρχάς, να αποκτήσουμε μια φιλοσοφία ζωής, κάτι που για τον Iρβάιν δεν είναι διόλου αυτονόητο, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι, τελειώνουν τη ζωή τους χωρίς να έχουν φιλοσοφήσει το πέρασμά τους μέσα σε αυτή. Ακολουθούν μόδες, αγοράζουν ακριβά αυτοκίνητα για να καταπραΰνουν την κρίση μέσης ηλικίας, ψάχνουν μάταια την ικανοποίηση στις εναλλαγές συντρόφων και στην πολυτέλεια, ενδίδουν στα αρνητικά τους συναισθήματα, και γίνονται με λίγα λόγια «αυτόματα», γιατί αυτό τους υπαγορεύουν οι μηχανισμοί της εξέλιξής μας ως είδος. Ο Iρβάιν μας προτρέπει να σπάσουμε αυτόν τον προγραμματισμό και να ακολουθήσουμε μια φιλοσοφία που δοκιμάζει κι εκείνος με επιτυχία στην καθημερινότητά του εδώ και χρόνια, τον Στωικισμό.

Μάλιστα, προτείνει να το κάνουμε σιωπηρά, χωρίς τυμπανοκρουσίες, όπως το συμβούλευε ο Επίκτητος, χωρίς να το ανακοινώσουμε στο Facebook, γιατί κινδυνεύουμε να υποστούμε τρομερή καζούρα.

Πρακτική εφαρμογή

To βιβλίο κυκλοφορεί από τον Ικαρο. Συνοδεύεται δε, από ένα κομψότατο επίμετρο του Χαρίδημου Τσούκα.

Στο σπινθηροβόλο δοκίμιό του, ο συγγραφέας μάς εισάγει στη φιλοσοφία των Στωικών, από την αρχαία Ελλάδα του Ζήνωνα και τη Ρώμη του Σενέκα, όπου γνώρισε την ακμή της, ώς τις μέρες μας, που μάλλον διάγει μια μάλλον υπόγεια, αλλά και παρεξηγημένη ζωή. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της προσπάθειάς του είναι ότι προτείνει μια πρακτική εφαρμογή των στωικών ιδεών, ένα δικό του, πολύ πειστικό, πρότυπο Στωικισμού. Ολοκληρώνοντας κάποιος την ανάγνωση, νιώθει ότι έχει γνωρίσει έναν καινούργιο φίλο, ο οποίος του έχει ανοίξει έναν νέο δρόμο, που θα τον ηρεμήσει και θα τον κάνει πιο ανθεκτικό στις δυσκολίες. Στον δρόμο αυτό, ο στόχος δεν είναι ούτε η καταξίωση ούτε ο πλούτος, αλλά η ψυχική γαλήνη και η χαρά. Σε μια εποχή κατά την οποία κυριαρχεί η αναστάτωση, ίσως αυτή η στάση να μην είναι τελικά τόσο άσχετη.

Ο Iρβάιν μας προσφέρει μια στρατηγική Στωικισμού, την οποία αναλύει σε συγκεκριμένες ψυχολογικές τεχνικές. Να είμαστε μοιρολάτρες σε σχέση με το παρελθόν και το παρόν, γιατί αυτά δεν μπορούμε να τα αλλάξουμε, αλλά όχι με το μέλλον, λέει. Να μην αγχωνόμαστε με τα πράγματα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, και να κάνουμε το καθήκον μας απέναντι στους άλλους. Αν ασπαστούμε τον Στωικισμό, θα γίνουμε πιο θαρραλέοι, πιο μετριοπαθείς, πιο λογικοί. Θα έχουμε αυτοπειθαρχία κι αυτοέλεγχο. Θα εκτιμάμε περισσότερο όσα έχουμε. Θα είμαστε ευχαριστημένοι και με τα λίγα. Τις εβδομάδες για παράδειγμα, που χάσαμε την ελευθερία μας, ήταν η στιγμή να την εκτιμήσουμε περισσότερο. Το ίδιο και την επαφή με τους φίλους και τους αγαπημένους μας. Ο Στωικός, κινητοποιείται από την αγάπη για τον άνθρωπο, και δεν είναι αναχωρητής όπως ο Κυνικός. Επειδή είναι σκληραγωγημένος κι εξασκημένος στην οικειοθελή ταλαιπωρία, όταν του συμβαίνει το χειρότερο σενάριο, δεν απελπίζεται. Δεν υποκύπτει στον θυμό, στον φόβο, στην λύπη, στο άγχος, γιατί έχει τη λογική του να τον προστατεύει. Θρηνεί, αλλά έχει όριο ακόμα και σε αυτό.

Τέλος, η περίφημη αταραξία των Στωικών δεν σημαίνει αδιαφορία για τα κοινά. Το αντίθετο μάλιστα. Ενας από τους πιο επιφανείς Στωικούς, ο αυτοκράτορας της Ρώμης, ήταν ένας άνθρωπος βουτηγμένος μέχρι τον λαιμό στα δημόσια πράγματα του καιρού του. Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν άρρωστος, είχε χάσει τα μισά παιδιά του, και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του «η αυτοκρατορία δοκιμάστηκε από πανούκλα, από λιμό, και από φυσικές καταστροφές όπως ο σεισμός της Σμύρνης». Ηταν δικαιολογημένος να θεωρεί την τέχνη της ζωής μια πάλη κι όχι έναν χορό, ωστόσο, υπήρξε το καλύτερο παράδειγμα Στωικού που αναζητεί τη γαλήνη. Αν δεν στόχευε σ’ αυτήν, δεν θα κατάφερνε ποτέ να σταθεί στα πόδια του μετά όλες αυτές τις καταστροφές. Το έκανε, όπως θα το κάνουμε κι εμείς, οι επίδοξοι Στωικοί, μοιάζει να λέει ο συγγραφέας. Γιατί από τη σκληρή δοκιμασία της καραντίνας του κορωνοϊού, ένας Στωικός βγήκε σίγουρα πιο δυνατός και χαρούμενος.    

Για περισσότερη αρθρογραφία, γίνετε συνδρομητής στην έντυπη Καθημερινή.