Kruistochten voor geloof, glorie en goud

Aleppo, Homs, steden die in het nieuws zijn vanwege de strijd in Syrië. Ze komen ook voor in ”De kruisvaarders” van de Britse journalist en historicus Dan Jones, want ook bijna duizend jaar geleden werd er al gevochten.

Alweer een boek over de kruistochten? Er zijn sinds het klassieke werk van de Britse historicus Sir Steven Runciman (1903-2000) toch vele goede studies verschenen? Maar Jones (1981) wil, zo zegt hij, het verhaal vertellen gericht op „de mensen die bij de kruistochten betrokken waren”, dus ridders, predikers, pelgrims, pausen uit allerlei Europese landen en hun Arabische en Turkse vijanden. We hebben het dan over de periode 1095 tot 1492, in de middeleeuwen. Het oorspronkelijke doel van de kruistochten was de verovering en behoud van christelijke heilige plaatsen in Palestina, met name Jeruzalem.

Eigenlijk is de opzet van Jones boek te pretentieus: de lange opeenvolging van de beschrijving van de gevechten onderscheidt zich nauwelijks van die andere studies, alleen ligt er wat meer nadruk op de beleving en ervaring. Maar het echt, biografisch volgen van de betrokkenen, lukt de auteur niet en dat is goed te begrijpen, want daarvoor zijn geen bronnen. Het is te lang geleden en in die tijd waren egodocumenten als dagboeken of brieven een zeldzaamheid.

Jones bespreekt vele kruistochten. Die tegen de Esten en Letten in wat nu het oosten van Duitsland is; die tegen de katharen in Frankrijk; die tegen de Moorse bezetters van Spanje en Portugal in de zogeheten reconquista; maar vooral die tegen de Arabieren in het Midden-Oosten.

Niet vergeten moet worden dat in dit tijd allerlei Arabische volkeren eveneens met elkaar in oorlog waren en dat daar dan de legers van eerst de kruisvaarders en later de Mongolen, die uit het oosten kwamen, doorheen kruisten. Tussen de situatie van vandaag en die in de dertiende eeuw zit opvallend weinig verschil: er waren tegelijkertijd allerlei opstanden en oorlogen, en legers van buiten het Midden-Oosten bemoeien zich met de conflicten.

Haat

Wat opvalt is de wederzijdse haat tussen de Arabische landen en het Westen. Haat zaaide nieuwe haat. Zo adviseerde de dichter Moeízzi in Isfahan aan zijn vorst, de Seltsjoekse sultan Barkiyaroeq uit naam van ”de Arabische religie”: „U moet die vervloekte honden en ellendige creaturen doden… U moet de Franken gevangennemen en hun keel doorsnijden met levensverslindende, bloedstortende, met edelstenen bezette dolken.” Op zijn beurt drukte paus Innocentius een kruisvaarder op het hart om „de vunzigheid van de heidenen samen met hun afgoden te vernietigen” – wat in de praktijk neerkwam op uitroeien.

Dat deden de kruisvaarders. Toen ze in de zomer van 1099 Jeruzalem veroverden, moordden ze iedereen uit die ze tegenkwamen, ongeacht ras of geloof. Wekenlang duurden de martelingen en verbrandingen, zelfs kleuters en baby’s werden vermoord. Ze beroofden hun vijanden van goud en zilver.

De kruistochten waren een zaak van geloof, glorie en goud, schrijft Jones. De paus had de deelnemers volledige vergeving van zonden beloofd. Daarnaast vergaarden ze eeuwige roem bij de verovering van de Heilige Stad, waar inderdaad ook de aardse schatten voor het oprapen lagen. Kruisvaarders verzamelden bovendien allerlei relikwieën voor het thuisfront door oude graven te plunderen.

Op 21 december 1099 arriveerden de vrome pelgrims in Jeruzalem, maar het werd een deceptie: „Wat een stank hing er rond de muren van de stad (…) van de rottende lichamen van de Saracenen die door onze kameraden waren afgeslacht en nog overal lagen waar ze gevallen waren.” Ze moesten hun neuzen en monden bedekken.

Oorlogsophitser

Een bekende oorlogsophitser was de „heilige”, zeer welsprekende en inspirerende Franse monnik Bernard van Clairvaux (1090-1153), die door allerlei gebieden trok om de kruistocht te prediken. Hij werd daarin echter nog overtroffen door paus Innocentius III, die van 1198 tot 1216 aan het hoofd van de kerk stond. Jones: „Tijdens de achttien jaar dat Innocentius paus was, riep hij zes kruistochten uit en inspireerde hij tot een zevende. Ze bereikten Jeruzalem geen van alle.”

Tijdens de vierde kruistocht werd nota bene de christelijke metropool Constantinopel ingenomen, omdat de kruisvaarders en Venetiaanse kooplui nog geld tegoed hadden. In het Heilige Land ging het al net zo: kruisvaarders hadden er staatjes en een koninkrijkje gesticht, die elkaar onderling ook weer te lijf gingen.

Uiteindelijk waren de grote krijgsheren Noer al-Din en Salah al-Din de christelijke legers de baas door vooral de voordelen van het klimaat en het terrein uit te buiten. In de slotfase veroverden zij havensteden als Akko en Caesarea om te voorkomen dat de kruisvaarders per schip konden aankomen in het Heilige Land.

Spannend

Jones doet een aantal dingen knap. Het is in het begin even doorbijten met al die namen en legers en gevechten die hij beschrijft, maar na de beschrijving van de gebeurtenissen in Jeruzalem komt er meer rust in het boek. In een voortreffelijke stijl weet hij ingewikkelde zaken kort en krachtig duidelijk te maken en weet hij een geschiedenis van 300 jaar oost-westbetrekkingen in nog geen 500 bladzijden op te dienen. En hij schrijft spannend. Soms overdrijft hij, bijvoorbeeld als hij het heeft over „de divisie” van de Normandische edelman Bohemond, een van de leiders van de eerste kruistocht. Maar door zo op de emoties in te zoomen, komt de geschiedenis wel heel dichtbij. Dat geldt overigens ook voor de wreedheden, want ook die worden concreet beschreven.

Bloedig en primitief

Vaak worden de middeleeuwen synoniem geacht met wreed, bloedig en primitief. ”De kruisvaarders” versterkt dit beeld. Het klopt wel dat deze oorlogen die verband hielden met de kruistochten erdoor gekenmerkt werden, maar dit geldt niet voor alle toenmalige oorlogen. Bovendien waren er in de middeleeuwen ook veel vormen van grote beschaving, zoals de cultuur, de religie, de geneeskunst en de bouwkunst; maar daar gaat het boek van Jones niet over.

Hoe sterk het wederzijdse haatbeeld duizend jaar later nog is, blijkt uit het slot van het boek, waarin Jones eraan herinnert hoe na de aanslag op de Twin Towers de Amerikaanse president George Bush op het gazon van het Witte Huis zei dat „deze kruistocht, deze oorlog met het terrorisme, enige tijd zal duren.” Prompt riep Bin Laden moslims op om zich tegen de „Amerikaanse kruistocht” te verdedigen.

Boekgegevens

De kruisvaarders. De strijd om het Heilige Land, Dan Jones; uitg. Omniboek; 544 blz.; € 34,99