Αποψη: Οι αξίες ως βάθρο του νόμου

Η εισαγγελέας επιτρεπόταν να βγάλει συναίσθημα;

Οντως, το συναίσθημα στην αγόρευση δικαστικού λειτουργού κρύβει δυνητικά παγίδες. Ενδέχεται να παρασύρει τον ένορκο, έχει τη δύναμη να εξωραΐσει επικίνδυνες απόψεις, μπορεί να χρησιμοποιήσει το κύρος για να προσβάλει παράγοντες της δίκης.

Κατ’ εμέ, η συγκεκριμένη εισαγγελέας χρησιμοποίησε το (αναντίρρητα πηγαίο) συναίσθημά της για να προβάλει αξίες. Υπενθύμισε την αδήριτη ανάγκη να αποδίδεται πάντοτε δικαιοσύνη, εγκωμίασε τις προσωπικότητες της Ελένης και των γονέων της, καυτηρίασε τις προσπάθειες συγκάλυψης.

Πρέπει να είναι ευπρόσδεκτη η υπογράμμιση αξιών από τους εισαγγελείς;

Η ιστορία των εισαγγελικών αγορεύσεων βρίθει συναισθηματικής επένδυσης, σήμερα ανυπόφορης. Σε σοβαρές ποινικές υποθέσεις των μεταπολεμικών δεκαετιών, φράσεις όπως «ανθρωπόμορφα κτήνη», «χυδαία ένστικτα», «μοχθηρή δράση» κ.ο.κ. όχι μόνο δεν ενοχλούσαν το κοινό αίσθημα αλλά γίνονταν δεκτές με ικανοποίηση. Προσλαμβάνονταν ως φωνή του κράτους, οπότε οι πολίτες αισθάνονταν περισσότερο ασφαλείς. Ηταν εποχές όπου το κράτος αυτονόητα εθεωρείτο φορέας αξιών.

Η χονδροειδής, φλύαρη ηθικολογία της δικτατορίας συνετέλεσε ώστε κάθε κανονιστική κρίση που πρωτίστως στηρίζεται από το θυμικό εύλογα να αποκρούεται πλέον ως ηθικολογική. Το έλλειμμα ορθολογικής τεκμηρίωσης της Ηθικής είχε ως αποτέλεσμα πως η γενιά της Μεταπολίτευσης σχεδόν εξαφάνισε τον περί αυτής λόγο (discourse). Αρκετά αργότερα, ο προβληματισμός περί Ηθικής επανήλθε στον δημόσιο λόγο από μιαν απροσδόκητη οδό: από την Επιστήμη (Βιοηθική, Ηθική του Περιβάλλοντος, Ηθικό Εμπόριο).

Για να προληφθεί ικανοποιητικά η παρανομία, είναι χρήσιμη η προαγωγή αξιών ή αρκεί η επίκληση των σχετικών νόμων;

Οι προαναφερθείσες εξελίξεις βαθμιαία κρυσταλλώθηκαν στη μετανεωτερική ιδιώτευση, η οποία πάντοτε συνοδεύεται από έντονη σχετικοποίηση των αξιών, καθώς και από θραυσματοποίηση του προσώπου, η οποία επεκτείνεται και στην κοινωνία.

Ετσι λοιπόν, όλοι φρικιούν μπροστά σε ένα έγκλημα όπως αυτό με την Ελένη, όμως κανείς δεν δείχνει να νοιάζεται για νεαρούς που βγαίνουν στη ζωή με μόνο ιδανικό το «χτισμένο» σώμα και με εφόδιο τα πορνό βιασμού που βρίσκουν στο Διαδίκτυο. Ή για κορίτσια που ξεφυλλίζουν μόνο περιοδικά με φωτογραφίες διασήμων και που φαντασιώνονται ότι θα γίνουν μοντέλα ή τραγουδίστριες.

Η μετανεωτερική διεκδίκηση χρησιμοποιεί το άλλοθι της ελευθερίας για να παρατάξει φύρδην-μίγδην πολυποίκιλα σημαίνοντα, τα οποία οφείλουν να θεωρούνται ισότιμα. Δεν επιτρέπεται ηθική αξιολόγηση: στο νέο σύμπαν τα τηλεοπτικά σκουπίδια αποτελούν απλά ένα πολιτισμικό φαινόμενο, τα όρια κανονικού κινηματογράφου και πορνογραφίας συγχέονται, ένα διήγημα διδάσκεται στο αναγνωστικό δίπλα στις οδηγίες χρήσης μιας καφετιέρας. Και η εμβέλεια της εκτελεστικής εξουσίας είναι ευρύτατη.
*
Επιτρέπεται η βούληση της πλειοψηφίας να παραγνωρίζει αξίες, φθάνει να μην αντιβαίνει στο Σύνταγμα;

Αρκεί ο έλεγχος συνταγματικότητας για να αποτελέσει ένας νόμος παράγοντα ευημερίας μιας κοινωνίας; Νομίζω ότι αποτελεί εξόφθαλμη αφροσύνη να προσδοκούμε ότι το όποιο κοινωνικό μας συμβόλαιο θα τηρηθεί μόνο με την τελευταία γραμμή άμυνας, τον νόμο. Γιατί να καταστρέψουμε αξιακά αναχώματα που έχουν τη δυνατότητα να λειτουργούν πιο αποτελεσματικά απέναντι στην έκνομη συμπεριφορά; Για παράδειγμα, γιατί ένα σύγχρονο δυτικό κράτος δεν μπορεί να συμμαχήσει με τις θρησκείες στην καλλιέργεια κοινωνικού ήθους, αλλά υπονομεύει μακροπρόθεσμα τη δική του έννομη τάξη ανεχόμενο τη γελοιοποίηση θρησκευτικών συμβόλων;

Προφανώς το νομοθετικό έργο καθεαυτό δεν είναι ένοχο για τις κραυγαλέες αντιφάσεις της κοινωνίας μας, ούτε υπεύθυνο για τη διόρθωσή τους. Παρ’ όλα αυτά, είναι η κοινωνία με τις συγκεκριμένες πολιτισμικές προτιμήσεις η οποία, μέσω των αιρετών εκπροσώπων της, συγκροτεί τον νομοθέτη. Ετσι, η προαγωγή αξιών διευκολύνει την εσωτερίκευση του νόμου (από την έλλειψη της οποίας πάσχει ειδικά η ελληνική κοινωνία). Στην αλήθεια και στην αγάπη δεν κολλάει η μομφή του «παλιομοδίτικου». Αλλωστε αυτή η όπως-και-να-την-ονομάσεις-κουλτούρα έφτιαξε έναν Τσιόδρα, τον οποίο έχουν ανάγκη και οι αποδομιστές...
*
Οχι, κανονικά σε μια εισαγγελική αγόρευση δεν έχει θέση τόσο συναίσθημα. Αλλά δεν είναι κανονική η κοινωνία μας. Η ανατέλλουσα ηγεμονία του δικαιωματισμού παριστάνει ότι αφορμάται από ένα πολιτισμικό «σημείο-μηδέν», ως εάν δεν υφίσταται Ιστορία, αλλά ούτε και μέλλον. Ενα τέτοιο πλαίσιο, λοιπόν, προσεγγίζεται μόνο με σφαιρική σκέψη: το ιδεώδες της ισορροπίας, ανέκαθεν δύσκολο εκ φύσεως, γίνεται τώρα μάταιο, αφού αναπόφευκτα η διάβρωση προσκαλεί αντίδοτα. Ανεπίγνωστα ίσως, η αγόρευση αναδείχθηκε σε διαγνωστική σημειολογία.

Ο Πορτοκάλογλου το είχε γράψει κάπως έτσι: «Ελευθερία χωρίς αγάπη, φως μου, είναι ποτάμι χωρίς νερό».

* Ο πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Θερμός είναι ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, αναπληρωτής καθηγητής της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών.

Για περισσότερη αρθρογραφία, γίνετε συνδρομητής στην έντυπη Καθημερινή.