Το δικαίωμα στον καθαρό αέρα

Οταν το 1492 ο Χριστόφορος Κολόμβος ξεκινούσε το θαλάσσιο ταξίδι του προς τις Ινδίες, ελάχιστα πράγματα είχε γνώριζε. Ανάμεσα στα άλλα ήταν και ένα περίεργο φυτό που μασούσαν οι γηγενείς στη Νέα Γη, στο οποίο απέδιδαν φαρμακευτικές ιδιότητες: ο καπνός. Το νέο αυτό αγαθό δεν άργησε να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να εδραιωθεί ως μια από τις σύγχρονες εξαρτησιογόνες μάστιγες.

Βέβαια, πέρασαν αρκετά χρόνια για να εδραιωθεί η καπνιστική συνήθεια και να φτάσει στη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Το μεγάλο άλμα στην κατανάλωση του καπνού έγινε κατά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, όπου οι βιομηχανίες καπνού προωθούσαν δωρεάν (!) τσιγάρα στους φαντάρους, εξασφαλίζοντας έτσι τη μεταπολεμική πελατεία τους. Μόλις τη δεκαετία του ’60 υπήρξε η πρώτη τεκμηριωμένη ιατρική έκθεση για τα καταστροφικά αποτελέσματα του καπνίσματος (καρκινογένεση, αναπνευστικές διαταραχές, καρδιαγγειακή νοσηρότητα κ.ά.).

Hic locus est ubi mors gaudet succurrere vitae
(Σε αυτό το μέρος ο θάνατος αρέσκεται να βοηθάει τη ζωή)

Η ιστορική αυτή αναδρομή κλείνει με τα πιο πρόσφατα ευρήματα περί βλαβερών αποτελεσμάτων και του παθητικού καπνίσματος. Και ενώ οι παγκόσμιες βιομηχανίες καπνού προσπαθούν να μετακυλίσουν τις εργασίες τους σε νέα αμφισβητούμενα από την επιστημονική κοινότητα προϊόντα, που όμως μένει να μελετηθούν (άτμισμα, e-cigarettes), όλο και περισσότερα κράτη αναπτύσσουν εθνικές στρατηγικές διακοπής καπνίσματος.

Οι στρατηγικές αυτές αφορούν όχι μόνο διαφόρων εντάσεων απαγόρευση καπνίσματος σε κλειστούς χώρους, αλλά ταυτοχρόνως αντικαπνιστικές καμπάνιες, γραμμές τηλεφωνικής υποστήριξης καπνιστών, επιδοτούμενα προγράμματα ιατρείων διακοπής καπνίσματος και προγραμμάτων πνευμονικής αποκατάστασης, προαγωγή της αθλητικής δραστηριότητας κ.ά.

Στην Ελλάδα, βέβαια, έχουμε εμπεδώσει την έννοια της εθνικής στρατηγικής ως ψήφιση κανονιστικών διατάξεων απαγόρευσης του καπνίσματος σε εσωτερικούς χώρους. Αφήνοντας κατά μέρος το περίφημο διάταγμα της Αμαλίας του 1856, από το 2002 έως σήμερα μετράμε συνεχώς αντικαπνιστικούς νόμους αλλά και αντίστοιχες... αψηφήσεις τους.

Πρoτού όμως αυτοπαγιδευτούμε στα θεωρητικά κατασκευάσματα περί ιδιάζουσας ιδιοσυγκρασίας των Ελλήνων, αξίζει να παραθέσουμε ορισμένα στοιχεία:

1. Κατά την τελευταία καταμέτρηση εντός Ε.Ε. για τη χρήση προϊόντων καπνού, βλέπουμε ότι στην Ελλάδα 4 στους 10 πολίτες (περί τα 4.000.000) είναι εθισμένοι από τη βασική εξαρτησιογόνο ουσία του καπνού, τη νικοτίνη. Αριθμός και ποσοστό που, αν και στα ιστορικά χαμηλότερά του, μας κατατάσσει στον πιο εξαρτημένο από τη νικοτίνη λαό της Ε.Ε.

2. Ανασκοπώντας τη διεθνή βιβλιογραφία για τις αναπτυγμένες κοινωνίες της Δύσης, ασφαλώς και παρατηρείται μείωση των καρδιαγγειακών και εν μέρει των αναπνευστικών διαταραχών στην υποκατηγορία των μη καπνιστών, αλλά αμφισβητείται εντόνως η αποτελεσματικότητα των πολιτικών απαγόρευσης του καπνίσματος ως προς τη μείωση του αριθμού των καπνιστών.

3. Ανασκοπώντας τη βιβλιογραφία όσον αφορά την αναπτυσσόμενη κοινωνία της Κίνας, φαίνεται πως καθοριστικός παράγοντας στη διακοπή του καπνίσματος είναι οι αντικαπνιστικές καμπάνιες και όχι η απαγόρευση του καπνίσματος. Παράλληλα, είναι σε εξέλιξη ένα γιγάντιο εθνικό σχέδιο περί προαγωγής της υγείας των πολιτών με τίτλο «Υγιής Κίνα 2030». Ασφαλώς, σημαντικό κομμάτι του σχεδιασμού είναι και η απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους. Διαβάζοντας όμως την αναφορά του ΠΟΥ, ανακαλύπτουμε σημαντικά συμπληρωματικά εργαλεία: τον ρόλο της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, τον ρόλο της συμβουλευτικής του γιατρού της γειτονιάς, τον ρόλο της διατήρησης υγιούς περιβάλλοντος κοινωνικής ανάπτυξης, εργασίας και περιβαλλοντικών συνθηκών, καθώς και την προαγωγή αθλητικού τρόπου ζωής.

4. Το 1952, ένα τεράστιο νέφος καπνού θα καλύψει το Λονδίνο για 5 μέρες. Αργότερα, θα αποδοθεί στα προϊόντα βιομηχανικής και οικιακής καύσης, σε συνδυασμό με τις ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες των ημερών. Το ιστορικό αυτό γεγονός θα οδηγήσει σε 4.000-12.000 νεκρούς (αναλόγως της πηγής), καθώς και σε 100.000 νοσούντες. Η κεντρική κυβέρνηση αποσιωπά αρχικά το γεγονός και αποδίδει θανάτους και ασθένειες σε επιδημία γρίπης(!). Κάτω από την πίεση της επιστημονικής κοινότητας αλλά και περιβαλλοντικών επιτροπών, θα πάρει μέτρα τελικώς με δύο διαδοχικούς νόμους προστασίας της ατμόσφαιρας, το 1956 και το 1968 (Clean Air Acts).

Προτού σχολιάσουμε τα ανωτέρω στοιχεία, οφείλω μια βασική παραδοχή: δεν ορίζεται δικαίωμα στο κάπνισμα, όπως άλλωστε και σε καμία άλλη εξάρτηση. Αντιπαραβολικά ορίζεται σαφώς το δικαίωμα εισπνοής καθαρού αέρα. Με αυτήν την έννοια, τάσσομαι απόλυτα με την προστασία των μη καπνιστών, που δεν χρωστάν σε τίποτα να αναπνέουν ενάντια στη θέλησή τους βλαβερές για τον οργανισμό τους ουσίες.

Ομως το δικαίωμα στον καθαρό αέρα (με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Λονδίνου) δεν εξαντλείται στον καπνό του τσιγάρου. Οπότε οφείλω να ταχθώ απόλυτα και στο πλευρό των Βολιωτών μαθητών που κατέβηκαν στον δρόμο στις 21/11 ενάντια στη νέα μέθοδο λειτουργίας του εργοστασίου στα περιθώρια της πόλης. Εκεί που ακριβώς, όπως και στο Λονδίνο, τις μισές μέρες του χρόνου η πόλη καλύπτεται από νέφος λόγω βιομηχανίας και περιβαλλοντικών συνθηκών. Εκεί που ακριβώς, όπως στο Λονδίνο, τοπικοί άρχοντες (δήμος και περιφέρεια) και κεντρική κυβέρνηση κωφεύουν προκλητικά, ενώ η επιστημονική κοινότητα ήδη κρούει τον κώδωνα του κινδύνου.

Εστω όμως ότι ο Βόλος είναι μια μικρή πόλη, οπότε δεν μπορούμε να εξαγάγουμε ασφαλές συμπέρασμα για την κυβερνητική πολιτική και τις αντιφάσεις της. Ισχύει η πρωθυπουργική ρητορεία πως με το νέο μέτρο θα μειωθούν και οι ενεργοί καπνιστές; Είδαμε ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί με βάση τη διεθνή εμπειρία.

Από την άλλη, δεν υπάρχει η παραμικρή πρόληψη για ενίσχυση και προαγωγή των ιατρείων διακοπής καπνίσματος, η παραμικρή πρόληψη για κάλυψη από τα ασφαλιστικά ταμεία του κόστους των προϊόντων διακοπής καπνίσματος αλλά και συμμετοχής σε προγράμματα αποκατάστασης. Για να μη μιλήσουμε για τη διαφαινόμενη από τις εξαγγελίες του νέου υπουργού Υγείας συνέχιση και ένταση της απαξίωσης συνολικά των δομών δημόσιας περίθαλψης.

Από την άλλη, ισχύει εντός του άξονα υγεία - περίθαλψη - ασφάλιση το πνεύμα της εποχής «είμαι ελεύθερος να κάνω ό,τι θέλω με το σώμα μου» (πνεύμα που απαντά σε ευρύ φάσμα ατομικών λειτουργιών, από τα τατουάζ έως τη σεξουαλική αυτοδιάθεση) και άρα το δικαίωμα στο κάπνισμα; Πριν απαντήσεις, λάβε υπόψη ότι η ασφαλιστική σου εταιρεία ενδεχομένως να μη σου καλύψει το κόστος νοσηλείας σε μια πρωτοδιάγνωση χρόνιας βρογχίτιδας (την καθεαυτό αναπνευστική διαταραχή που προκαλεί το κάπνισμα), εάν δεν έχεις δηλώσει ότι καπνίζεις. Αφησε που η χρήση ουσιών (ειδικά η χρήση νικοτίνης η οποία έχει αγχολυτικές και αντικαταθλιπτικές ιδιότητες) έρχεται ως αποτέλεσμα αιτιών που δεν εμπίπτουν καν στη συνειδητή αντίληψη του χρήστη (διαχείριση χρόνιου στρες, κοινωνική προσαρμογή σε κυρίαρχα πρότυπα κ.ά.).

Δεν μένει παρά να δούμε αν και αυτός ο νόμος θα ακολουθήσει την πορεία των προγενεστέρων του. Το σίγουρο είναι ότι, όσο απλώς αντιγράφουμε κομμάτια μοντέλων άλλων χωρών, στην καλύτερη των περιπτώσεων θα βελτιώσουμε το επίπεδο υγείας των μη καπνιστών. Με το κάπνισμα και τις επιπτώσεις αυτού στην υγεία των καπνιστών θα ασχοληθούμε άραγε κάποια στιγμή;

*πνευμονολόγος - φυματιολόγος