Ο νεοφιλελευθερισμός στην Ανατολική Ευρώπη

Σε προηγούμενα κείμενά μου στην «Εφ.Συν.» διατύπωσα τη θεωρητικο-πολιτική άποψη, σύμφωνα με την οποία η ελληνική πολιτική κοινωνία, κατά το τελευταίο διάστημα, σταδιακά αποκτά δομικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά, τα οποία είτε είναι ίδια είτε είναι παρόμοια με τα χαρακτηριστικά των πολιτικών κοινωνιών της Ανατολικής Ευρώπης. Αναφέρομαι στις πολιτικές κοινωνίες της Πολωνίας, της Τσεχίας, της Σλοβακίας, της Ουγγαρίας, της Σλοβενίας, στις οποίες πριν από 30 χρόνια κατέρρευσε ο κρατικός σοσιαλισμός και ενώ όλοι περιμέναμε να δρομολογηθούν πολιτικές εξελίξεις που θα οδηγούσαν στον «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», στις κοινωνίες αυτές επιβλήθηκε το πνεύμα του νεοφιλελευθερισμού.

Ο συνάδελφος Philipp Ther (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης), στο βιβλίο του με τον τίτλο «Η νέα τάξη στην παλιά ήπειρο. Μια ιστορία της νεοφιλελεύθερης Ευρώπης» («Die neue Ordnung auf dem alten Kontinent. Eine Geschichte des neoliberalen Europa», 2014), εξετάζει το πρόβλημα της μετάβασης αυτών των κοινωνιών από το σύστημα του κρατικού σοσιαλισμού στο σύστημα του νεοφιλελευθερισμού. Και επισημαίνει ότι η ιστορική και πολιτική καμπή (Wende) στην εξέλιξη των πολιτικών αυτών κοινωνιών είναι τόσο ριζική που παρόμοιά της δεν έχει υπάρξει στο παρελθόν.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το ιδεώδες όλων όσοι επαναστάτησαν εναντίον του κρατικού σοσιαλισμού, του «υπαρκτού σοσιαλισμού», όπως συνηθίσαμε να λέμε, ήταν μια «αστική επανάσταση». Δηλαδή μια ιστορική εξέλιξη, η οποία θα εξασφάλιζε στους πολίτες αυτών των κοινωνιών το πολιτικό και θεσμικό πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και του συστήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Αναφέρω ηγετικές προσωπικότητες, όπως π.χ. ήταν oι Βάτσλαβ Χάβελ, Ανταμ Μίτσνικ, Λεχ Βαλέσα κ.ά. Το ερώτημα «Γιατί αντί να επικρατήσει το μοντέλο της “αστικής επανάστασης” δυτικού τύπου, επιβλήθηκε το καθεστώς του νεοφιλελευθερισμού» είναι ένα ανοιχτό ερώτημα και δεν μπορώ να το απαντήσω σε αυτή την παρέμβασή μου. Εκείνο που θέλω να τονίσω με έμφαση είναι το εξής: σε αυτές τις πολιτικές κοινωνίες, σε αυτό το πολιτικό τμήμα της Ευρώπης, έχει συντελεστεί μέσα σε μία τριακονταετία (1989-2019) μια τέτοιου τύπου ιστορικο-πολιτική εξέλιξη, η οποία επιχειρεί να συνδυάσει δύο «πράγματα» (με τη φιλοσοφική έννοια του όρου), τα οποία είναι ο νεοφιλελευθερισμός από τη μία (δηλαδή η σύγχρονη εκδοχή του καπιταλισμού) και η δημοκρατία από την άλλη.

Η παραδοσιακή λοιπόν Ανατολική Ευρώπη, ως πολιτικο-οικονομική οργάνωση του κρατικού σοσιαλισμού, ανήκει στο ιστορικό παρελθόν. Αλλά ζούμε στην εποχή μιας άλλης Ανατολικής Ευρώπης, η οποία δομείται και λειτουργεί ως νέο μοντέλο διαμεσολάβησης ανάμεσα στη δημοκρατία και τον καπιταλισμό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα ερευνητικά εργαστήρια σε όλα τα πανεπιστήμια της Ευρώπης ασχολούνται με αυτό ακριβώς το πρόβλημα: Ποια σχέση μπορεί να υπάρξει ανάμεσα στον καπιταλισμό (ως οικονομικό σύστημα) και τη δημοκρατία (ως πολιτικό σύστημα), κατά τον 21ο αιώνα.

Εάν μου επιτρέπουν οι αναγνώστες, θέλω να τονίσω, ότι στο δικό μου μυαλό, ο διαχωρισμός ανάμεσα στη δημοκρατία και τον καπιταλισμό, δεν είναι απόλυτος στην καθημερινή ζωή του ατόμου εντός του καπιταλισμού. Ο καθένας μας, για να διευκρινίσω αυτό που θέλω να πω, είναι ταυτόχρονα πολίτης (εκλέκτορας, ψηφοφόρος κ.ά.), εργάτης ή κεφαλαιοκράτης, καταναλωτής, αναγνώστης εφημερίδων, τηλεθεατής κ.ά. και όλες αυτές οι ιδιότητες διασταυρώνονται, διαμεσολαβούνται και τελικά συγκροτούνται ως ολότητα.

Το κοινωνικο-πολιτικό μοντέλο της Ανατολικής Ευρώπης διαμορφώθηκε, τελικά, επί μία τριακονταετία και έχει αποκτήσει τα εξής τρία χαρακτηριστικά: πρώτον, ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι μόνον μέθοδος οργάνωσης και λειτουργίας του καπιταλισμού, αλλά καθίσταται, τελικά, τρόπος ζωής των ανθρώπων· δεύτερον, τα πολιτικά πρωτεία του νεοφιλελευθερισμού διαγιγνώσκονται στους τύπους και στις μορφές δημοκρατίας που τελικά εφαρμόζονται και, τρίτον, στο συνειδησιακό επίπεδο ισχύει αυτό που έλεγε ο Πόπερ: Ζούμε στην καλύτερη δυνατή κοινωνία από ιδρύσεως πολιτικού κόσμου!

Τα τρία αυτά χαρακτηριστικά (δομικά και λειτουργικά) στο σύστημα διαμεσολάβησης δημοκρατίας και καπιταλισμού, κατά περιεχόμενο, εξειδικεύονται ως εξής: πρώτον, στον νεοφιλελεύθερο τρόπο ζωής το άτομο, ο άνθρωπος εν γένει, ζει τη ζωή του ως υποταγμένος μπροστά στον «ηγεμόνα», δεύτερον, η δημοκρατία παύει να είναι κοινοβουλευτική (μολονότι τυπικά ισχύουν οι διαδικασίες της αντιπροσώπευσης) και μετατρέπεται σε γραφειοκρατική. Και, μπροστά στο δίλημμα «επανάσταση ή μεταρρύθμιση των κοινωνικών πραγμάτων», οι λαοί σε παγκόσμιο πλαίσιο απαντούν με τις εξεγέρσεις τους, την πολιτική ανυπακοή τους και τα μέσα του αυτοπροσδιορισμού τους ως ελεύθερων ανθρώπων.

Ως σύνοψη στην όλη προβληματική για τον νεοφιλελευθερισμό ως τρόπο ζωής του ανθρώπου εν γένει και για την πολιτική εφαρμογή του σχετικού μοντέλου στην Ανατολική Ευρώπη υπόσχομαι στους αναγνώστες μας ότι θα επανέλθω. Τονίζω μόνον ότι τα τρία σημεία του νεοφιλελευθερισμού ως ανθρώπινου τρόπου ζωής (και όχι ως δομή και λειτουργία του οικονομικού συστήματος) γίνονται ορατά διά γυμνού οφθαλμού και στην περίπτωση της ελληνικής πολιτικής κοινωνίας.

* καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης