Δώσε, και σώσε (τον εαυτό σου)!

Δίνοντας φτιάχνω λίγα τετραγωνικά παράδεισο στην ψυχή μου, εδώ και τώρα

Άκουσα πρόσφατα στην τηλεόραση μια σπουδαία ψυχολόγο μας (την κυρία Ανθή Δοξιάδη) να αναφέρει μια μεγάλη έρευνα που έγινε ανά τον κόσμο σχετικά με το ποια ήταν η πιο ευτυχισμένη στιγμή της ζωής των ανθρώπων που ρωτήθηκαν. Οι ερευνητές περίμεναν ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά θα τα συγκέντρωνε κάποιο σημαντικό γεγονός, όπως ο γάμος, η γέννηση του πρώτου παιδιού κλπ. Αλλά έπεσαν έξω: ένα τεράστιο ποσοστό, γύρω στο 95 τοις εκατό, ανέφερε ως την πιο ευτυχισμένη στιγμή της ζωής τους κάποια στιγμή που έκαναν κάτι για κάποιον, που βοήθησαν κάποιον.

*Γράφει ο Βασίλης Ορφανός

Εντυπωσιακό εύρημα! Που επιβεβαιώνει αυτό που ο Ρίτσος έχει πει ποιητικά: «Άλλη χαρά δεν είναι πιο μεγάλη απ’ τη χαρά που δίνεις». Και πολύ ενθαρρυντικό! Τόσο μεγάλο ποσοστό! Που αμέσως όμως το συννεφιάζει ένα ερώτημα: Και τότε γιατί οι άνθρωποι σκοτώνονται; Αφού οι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο χαίρονται τόσο πολύ όταν βοηθούν κάποιον, πώς γίνεται και μέσα σε ένα αιώνα έκαναν δύο παγκόσμιους πολέμους; Κι αν πεις και για τους τοπικούς…

Την απάντηση μας τη δίνει η σύγχρονη βιολογία. Η οποία μάς λέει ότι ο άνθρωπος έχει στα γονίδιά του την ικανότητα για αγάπη, φιλία και συνεργασία. Έχει όμως, επίσης στα γονίδιά του, την ικανότητα να εντάσσεται σε μια ομάδα, κι όσο πιο μικρή είναι η ομάδα τόσο πιο πολύ να υιοθετεί τις αξίες της και να τις θεωρεί ανώτερες από τις αξίες των άλλων ομάδων. Αν τώρα, κάποιος δεν έχει μάθει να αξιοποιεί το μυαλό του, ώστε να μην καταπίνει αμάσητα ό,τι του πασάρει ο κάθε επιτήδειος, μπορεί εύκολα να ξεπέσει στο ρατσισμό, το σωβινισμό και όλα τα άλλα πάνω στα οποία πατάνε οι διάφοροι δημαγωγοί ̶ κι από κει μέχρι να πάρεις το όπλο και να επιτεθείς σε κάποιον που ούτε καν τον γνωρίζεις, η απόσταση δυστυχώς διανύεται στο άψε σβήσε.

Επιμένει, πάντως, η σύγχρονη βιολογία ότι το βασικό, αυτό που δεσπόζει στα γονίδιά μας είναι το καλό: είμαστε φτιαγμένοι για να φτιάχνουμε καλές κοινωνίες (μας τα είπε πρόσφατα πολύ ωραία και γλαφυρά ο πολύπλευρος καθηγητής Νίκολας Χρηστάκης στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας).

Μια πλευρά αυτής της ανθρωποσύνης μας (ο όρος είναι του Χρηστάκη) είναι τα πάρε-δώσε της αγάπης. Είμαστε φτιαγμένοι για να μπορούμε να δίνουμε και να παίρνουμε αγάπη. Αλλά τότε γιατί δεν το κάνουμε; Γιατί οι πιο πολλοί άνθρωποι είναι σαν το σκεπάρνι, που όλα τα ροκανίδια τα σέρνει προς το μέρος του;

Η απάντηση είναι απλή: γιατί τα γονίδια είναι σαν κάρτα τραπεζικών συναλλαγών· για να ισχύσουν, πρέπει πρώτα να τα ενεργοποιήσεις. Με τη διαφορά ότι την κάρτα την ενεργοποιείς μια κι έξω, ενώ τα γονίδια απαιτούν διαδοχικές ενεργοποιήσεις, ένα ολόκληρο σύστημα ενεργειών, το οποίο σε απλή γλώσσα θα το λέγαμε επίδραση του περιβάλλοντος, κι ακόμη πιο απλά: διδασκαλία, εκπαίδευση, μάθηση.

Βέβαια, όλοι ξέρουμε ότι η αποτελεσματικότερη διδασκαλία γίνεται με το παράδειγμα ζωής εκείνου που δασκαλεύει, και μάλιστα όταν ο μαθητής είναι ακόμη αρχάριος και το μυαλό του είναι παρθένο. Να το πούμε πιο απλά: ό,τι δει ένα παιδί στο περιβάλλον του πριν πάει στο νηπιαγωγείο.

Συμβαίνει όμως το παιδί να είναι παιδί κάποιου που παραπάτησε, έπεσε σε ένα πηγάδι και πνίγηκε. Πνίγηκε ο καημένος, τον έκλαιγε η γυναίκα του, και παραπονιόταν στους χωριανούς: «Μα καλά βρε παιδιά, στην πλατεία του χωριού είναι το πηγάδι, ένας δε βρέθηκε να βοηθήσει;» Διαμαρτυρήθηκε ένας γείτονας: «Μην το λες αυτό! Εγώ ήμουν εκεί κι έτρεξα αμέσως. ‘Δώσε μου, το χέρι σου’, έλεγα και ξανάλεγα, τίποτα αυτός· πνίγηκε στο τέλος. Τι άλλο μπορούσα να κάνω;» Αναστέναξε η γυναίκα: «Αχ, βρε άνθρωπε του Θεού! Αφού ξέρεις ότι δεν ήτανε δα και τόσο χουβαρντάς… ‘Πάρε το χέρι μου’ έπρεπε να του πεις!»

Λέτε τώρα το παιδί αυτού του ανθρώπου να βγήκε δοτικός άνθρωπος; Τι να σου κάνουνε και τα γονίδια, αν είχε τέτοιο παράδειγμα ζωής μέσα στο σπίτι του;

Εμείς, ευτυχώς, έχουμε μια παράδοση που διδάσκει τη δοτικότητα: «Όποιος έχει δύο χιτώνες να δίνει τον ένα» μάς λέει η Εκκλησία, γιατί «τα σάβανα δεν έχουν τσέπες» τονίζει επιγραμματικά η λαϊκή παροιμία ̶ ο ποιητής το λέει πιο λυρικά: «Εκείνα που μαζεύεις στο σεντούκι σου, στο θάνατο πάνε. Εκείνα που χαρίζεις, πάνε στη ζωή». Αλλά αν αυτήν την παράδοση δεν την ενσαρκώνουν με καθημερινές πράξεις δοτικότητας αυτοί που την διδάσκουν (πρώτιστα οι γονείς των μικρών παιδιών), τότε το παιδί θα χρειαστεί αργότερα να παιδέψει πολύ το μυαλό και την καρδιά του για να ενεργοποιήσει τα γονίδια της καλοσύνης με τα οποία το εφοδίασε η φύση ̶ και ζήτημα είναι αν και πόσο θα τα καταφέρει.

Και θα πει κανείς: «Ε, και πόσο θα ζημιωθεί από αυτό;» Ας ξαναπάμε στην έρευνα που ανέφερα στην αρχή. Το ερώτημα αφορούσε την πιο ευτυχισμένη στιγμή της ζωής αυτών που ρωτήθηκαν. Η πιο ευτυχισμένη στιγμή: δηλαδή μια στιγμή που «καταχνιά πουθενά δεν επερνούσε σε κανένα από της γης τα μέρη», το ίδιο και στην ψυχή σου! Αν υπάρχει παράδεισος, εγώ έτσι τον φαντάζομαι: να αισθάνομαι ότι η ζωή μου είναι σαν ανοιξιάτικη ηλιόλουστη μέρα.

«Δώσε αίμα, σώσε μια ζωή» ήταν ένα σύνθημα-προτροπή για αιμοδοσία, «δώσε και σώσε» λέμε γενικότερα, και το μυαλό μας πάει βέβαια στον αποδέκτη, αυτόν που ελπίζουμε να σώσουμε δίνοντας, αίμα ή οτιδήποτε άλλο. Μόνο που τελικά αυτός που κερδίζει πριν καν φτάσει η προσφορά στον αποδέκτη, είναι αυτός που δίνει: Δίνοντας φτιάχνω λίγα τετραγωνικά παράδεισο στην ψυχή μου, εδώ και τώρα. Αυτός ο παράδεισος σίγουρα υπάρχει (για τον άλλον δεν είμαι αρμόδιος να πω). Μήπως αυτό εννοούσε η μάνα μου όταν έλεγε την κρητική παροιμία: «Επαέ είναι η πίσσα, επαέ και ο παράδεισος»;

*Λίγα λόγια για τον Βασίλη Ορφανό:

Ο Βασίλης Ορφανός είναι εκπαιδευτικός – ψυχολόγος. Με σπουδές στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου, στο Πανεπιστήμιο Paris V- Rene Descartes (maitrise και D.E.A. Ψυχολογίας) και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (πτυχίο Βυζαντινού και Νεοελληνικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής). Υπηρέτησε στην εκπαίδευση ως δάσκαλος Δημοτικού, ως καθηγητής γαλλικής και ως καθηγητής ψυχολογικών και παιδαγωγικών μαθημάτων σε σχολές επιμόρφωσης δασκάλων και νηπιαγωγών. Έχουν δημοσιευθεί άρθρα του για παιδαγωγικά, ψυχολογικά και φιλολογικά θέματα.

Έχει ασχοληθεί συστηματικά με την Ψυχανάλυση λακανικής κατεύθυνσης. Το 2014 εκδόθηκε από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη το βιβλίο του "Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα".